Ανάλυση, Πολιτικές και Αποτελέσματα του «Θατσερισμού»...

Του Γεωργίου Κ. Μπήτρου * * Περίληψη εκδήλωσης του Ινστιτούτου Διπλωματίας του Κολλεγίου Deree 1. Ανάλυση Μέχρι το τέλος της δεκαετίας ...

Του Γεωργίου Κ. Μπήτρου*

* Περίληψη εκδήλωσης του Ινστιτούτου Διπλωματίας του Κολλεγίου Deree

1. Ανάλυση
Μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 1970 οι τάσεις που επικρατούσαν ακολουθούσαν την πορεία που είχε προβλέψει ο Hayek (1944). Tο μέγεθος του κράτους στις δημοκρατίες διευρυνόταν, ο χώρος των εκούσιων συναλλαγών συρρικνωνόταν. Οι πολίτες έχαναν τον έλεγχο του πολιτικού συστήματος, κλπ. Η πορεία προς την «δουλεία» ήταν ασταμάτητη και όχι μόνο εξαιτίας των οικονομικών πολιτικών που...
υιοθετούνταν εξ ονόματος του Keynes.
Το βάρος της αντίδρασης έπεσε στους φιλοσόφους και οικονομολόγους της ανοικτής κοινωνίας και ελεύθερης οικονομίας. Αυτοί ανταποκρίθηκαν με τον καλύτερο τρόπο και ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1970 έγινε φανερό ότι είχαν γκρεμίσει συθέμελα το ιδεολογικό υπόβαθρο του κρατισμού. Αλλά ενώ το θεωρητικό πλαίσιο του κρατισμού είχε αποδομηθεί ιδεολογικά, στην πράξη και τα πλέον φιλελεύθερα κόμματα στη Δύση εξακολουθούσαν να αδρανούν.
Την κατάσταση αυτήν αποφάσισαν τελικά να αναστρέψουν δύο μεγάλοι ηγέτες, ο Reagan στις ΗΠΑ και η Thatcher στην Αγγλία.
2. Η κατάσταση στη Μεγάλη Βρετανία
Όταν η Thatcher ανέλαβε την προεδρία του συντηρητικού κόμματος το 1975, στη Μεγάλη Βρετανία επικρατούσαν οι ακόλουθες συνθήκες:
• Περιλαμβανομένων των αμυντικών δαπανών, ο στενός δημόσιος τομέας κάλυπτε πάνω από το 40% του ΑΕΠ.
• Ο ευρύτερος δημόσιος τομέας είχε επεκταθεί και περιλάμβανε σημαντικές «στρατηγικές επιχειρήσεις».
• Τα συνδικάτα σε αυτές τις δραστηριότητες ήταν πανίσχυρα και επηρέαζαν τη συμπεριφορά των εργαζομένων και στον ιδιωτικό τομέα.
• Η κυβέρνηση των εργατικών είχε ελάχιστη πλειοψηφία και προσπαθούσε να διαχειριστεί μια οικονομία που κατρακυλούσε στην πτώχευση και είχε περιέλθει στην επιτήρηση του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (ΔΝΤ).
• Η χώρα βρισκόταν στο χείλος της οικονομικής καταστροφής και υπήρχαν κίνδυνοι κοινωνικής αναταραχής.
3. Η ατζέντα της Thatcher στο μέτωπο της οικονομίας
Από τις απόψεις που με παρρησία διατύπωνε και τις ξεκάθαρες τοποθετήσεις της ως αρχηγού της αξιωματικής αντιπολίτευσης συνάγεται εύκολα ότι οι πολιτικές που θα υιοθετούσε, αν εκλεγόταν πρωθυπουργός, πήγαζαν κατευθείαν από τις πεποιθήσεις της ότι έπρεπε:
• Η νομισματική πολιτική να στοχεύει μόνο στη σταθερότητα του γενικού επιπέδου των τιμών.
• Να μειωθεί η δύναμη της κυβέρνησης και να αυξηθεί ο ρόλος των αγορών.
• Να μειωθεί η φορολογία, ώστε να ενισχυθεί η επιχειρηματικότητα και τα ατομικά δικαιώματα.
• Να δοθούν κίνητρα στις επιχειρήσεις, ώστε να αυξηθούν οι επενδύσεις,
• Να ενθαρρυνθεί ο υγιής ανταγωνισμός.
4. Οι μεταρρυθμίσεις που εισήγαγε ως πρωθυπουργός
Για να επιτύχει τους πιο πάνω στόχους ή τουλάχιστο για να βάλλει τα θεμέλια για την επιτυχία τους:
• Υιοθέτησε μια νομισματική πολιτική αυστηρού ελέγχου της προσφοράς χρήματος.
• Προχώρησε σε αναδιάρθρωση των δημόσιων υπηρεσιών και σε μείωση του αριθμού των υπαλλήλων που υπηρετούσαν σε αυτές.
• Μείωσε τη φορολογία και μέσω της μεταφοράς της ιδιοκτησίας των κατοικιών στα νοικοκυριά και άλλων διευθετήσεων, επιδίωξε να διευρύνει τα ιδιοκτησιακά δικαιώματα και να περιορίσει τη δύναμη της τοπικής αυτοδιοίκησης.
• Με ένα πρωτοφανές κύμα ιδιωτικοποιήσεων, μετέφερε στον ιδιωτικό τομέα πολλές από τις παραγωγικές δραστηριότητες στις οποίες είχε επεκταθεί το δημόσιο.
• Για να αποφευχθεί η δημιουργία μονοπωλιακών καταστάσεων στους δικτυακούς κλάδους (π.χ., τηλεπικοινωνίες, αέριο, ύδρευση, κλπ.), ανέθεσε τη ρύθμιση του ανταγωνισμού σε εξειδικευμένες ανεξάρτητες διοικητικές αρχές.
• Για να σταματήσει την εκμετάλλευση της διαπραγματευτικής δύναμης από τα εργατικά συνδικάτα, κατήργησε τις διαπραγματεύσεις μεταξύ των αποκαλούμενων ως «κοινωνικών εταίρων» και δημιούργησε προϋποθέσεις ώστε να μειωθεί σημαντικά η ισχύς τους.

• Εκτιμώντας τα προβλήματα των δημοσίων επιχειρήσεων που υπό στατική ανάλυση οδηγούν σε αποτυχία στις αγορές τους, καθώς και τα προβλήματα που έχει ένα πλήρως ιδιωτικοποιημένο σύστημα υγείας και παιδείας, εφάρμοσε το μηχανισμό της «οιονεί αγοράς». Σύμφωνα με αυτόν, το κράτος διατήρησε μερικώς τον έλεγχο της χρηματοδότησης των υπηρεσιών αυτών, αλλά ούτε παρήγαγε ούτε διένειμε αυτές τις υπηρεσίες.
Τέλος, και ίσως το πλέον σημαντικό, είναι ότι επέμεινε και σε μεγάλο βαθμό κατάφερε οι πολιτικές της σε αυτές τις κατευθύνσεις να εφαρμοστούν με αποτελεσματικότητα σε πολλούς τομείς.
5. Αποτίμηση των αποτελεσμάτων
• Από το 1980 μέχρι το 1989, αυξήθηκε σημαντικά η παραγωγικότητα και το ΑΕΠ της χώρας (κατά περίπου 2,2% ετησίως).
• Κατά την ίδια περίοδο υπήρξε σημαντική αποκλιμάκωση του πληθωρισμού, ο οποίος από 13% περίπου μειώθηκε στο 5%, και εξίσου σημαντική ήταν η αποκλιμάκωση των επιτοκίων και η επιτάχυνση των επενδύσεων.
• Μεταξύ του 1979 και 1987, ο αριθμός των δημόσιων υπαλλήλων μειώθηκε κατά 22,5% (από 732.000 σε 567.000) . Επίσης, οι δημόσιες δαπάνες μειώθηκαν μεν κατά τι, αλλά η αύξηση των δημόσιων εσόδων υστέρησε, κυρίως γιατί αυξήθηκε η ανεργία. Το αποτέλεσμα αυτών των τάσεων ήταν ότι το δημόσιο χρέος ως ποσοστό στο ΑΕΠ όλη τη δεκαετία κινήθηκε ανοδικά.
• Πραγματικά ριζοσπαστικές αλλαγές υιοθετήθηκαν μεταξύ 1987 και 1990. Τότε μειώθηκε γενικά ο αριθμός των συμβούλων και οι δημόσιοι υπάλληλοι υπήχθησαν σε εκτελεστικές υπηρεσίες προσαρτημένες στα επί μέρους υπουργεία με επακριβείς στόχους και παρακολούθηση της απόδοσής τους.
• Μεγάλη επιτυχία σημείωσε επίσης η πολιτική των ιδιωτικοποιήσεων μέσω της οποίας μεταστράφηκαν οι προτιμήσεις των πολιτών προς το μετοχικό καπιταλισμό. Ενδεικτικά αυτής της μεταστροφής είναι ότι, ενώ το 1979 ο αριθμός των μετόχων ήταν 3 εκατομμύρια, το 1990, ο αριθμός τους είχε ανέλθει στα 11 εκατομμύρια και όταν ιδιωτικοποιήθηκε η βιομηχανία του αερίου το 1986, η ζήτηση για τις μετοχές υπερκάλυψε την προσαύξηση κατά 500%.
Τέλος, αξίζει να αναφερθεί ότι η μεταστροφή των πολιτών υπέρ των πλεονεκτημάτων της ιδιωτικής οικονομίας ήταν τόσο θεμελιακή, ώστε, όταν η εξουσία πέρασε στους εργατικούς, στο τέλος της δεκαετίας του 1990, όχι μόνο δεν προχώρησαν στην ακύρωσή των μεταρρυθμίσεων αυτών, αλλά τις θεώρησαν ως εφαλτήριο για τις δικές τους επιλογές.
6. Αποτίμηση
• Το 2004 σε άρθρο του στη Wall Street Journal με τίτλο “The Battle's Half Won", ο Friedmanεκτίμησε ότι η μάχη που έδωσε ο ίδιος με μια μικρή δράκα άλλων μεγάλων διανοητών του προηγούμενου αιώνα κερδήθηκε μόνο κατά το ήμισυ.
• Οι κλασικές ιδέες για την ανωτερότητα της ελεύθερης οικονομίας στην αύξηση του πλούτου των εθνών, σε συνδυασμό με τη διατήρηση των ατομικών ελευθεριών, ανέκοψαν την κυριαρχία της ιδεολογίας του κρατικισμού.
• Σε αυτή την έκβαση δεν παραλείπει να δώσει εύσημα στο Reagan και στη Thatcher οι οποίοι πρόβαλλαν με παρρησία τις πιο πάνω ιδέες και με την πολιτική πρακτική τους δημιούργησαν ένα μεγάλο προηγούμενο για αναφορά και καθοδήγηση στο μέλλον. Αλλά στο πρακτικό επίπεδο οι προσπάθειές τους απέτυχαν.
• Ειδικότερα, στην Αγγλία παρά την αναμφισβήτητη επιτυχία των πολιτικών της Thatcher στην αναδιάρθρωση των δημόσιων υπηρεσιών, στην ιδιωτικοποίηση και στη μεταστροφή του κοινωνικού αισθήματος υπέρ των αγορών, οι προσπάθειές της για μείωση του κράτους δεν απέδωσαν.
Την ίδια τύχη είχαν οι προσπάθειές της να αναμορφώσει την τοπική αυτοδιοίκηση. Γι΄ αυτό, όταν παραιτήθηκε το 1990, οι δημόσιες δαπάνες ως ποσοστό στο ΑΕΠ εξακολουθούσαν να βρίσκονται στο επίπεδο που τις παρέλαβε το 1979, δηλαδή πάνω από 40%.
7. Τι μπορούμε να διδαχθούμε από την σχετική αποτυχία της Thatcher
• H νοοτροπία του κρατισμού είναι βαθιά ριζωμένη στα συντηρητικά κόμματα, γιατί ο κρατισμός είναι συνυφασμένος με τα συμφέροντα των κυβερνώντων ολιγαρχιών.
• Τα συντηρητικά κόμματα είναι εγγενώς αδύνατα να ασπαστούν τις ιδέες και τις οικονομικές πολιτικές της Νέας Κλασσικής Δημοκρατίας. Κατά συνέπεια, ο μόνος από μηχανής παράγοντας που απομένει για να ξεφύγουν οι αντιπροσωπευτικές δημοκρατίες από την παρούσα θλιβερή τους κατάσταση είναι η τεχνολογία.
• Στο μακρύ μέλλον, με τις παρούσες τάσεις στην τεχνολογική πρόοδο της πληροφορικής, η αντιπροσωπευτική δημοκρατία η θα παραχωρήσει τη θέση της στην άμεση ψηφιακή δημοκρατία ή θα μεταλλάξει σε άλλα αυταρχικά καθεστώτα.
• Δεδομένου ότι ισχύει ο κανόνας ότι «αυτός που σταματάει στο μέσο μιας επανάστασης σκάβει το λάκκο του», τώρα φυσιολογικά μπήκαμε σε καινούργιο κύκλου κρατισμού, ο οποίος θα συνεχίσει να ταλαιπωρεί τις δημοκρατίες.
Αναφορικά με τη χώρα μας, τώρα που επίκειται η πραγματική επανίδρυση της κοινωνίας μας, έχουμε την ευκαιρία να σκεφτούμε τι κράτος θέλουμε να φτιάξουμε και πιστεύω ότι μπορούμε εύκολα να απαντήσουμε ανατρέχοντας στο πολύ απώτερο παρελθόν μας.

*Ο Γεώργιος Κ. Μπήτρος είναι Ομότιμος Καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας του
Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών