Η τελευταία δημηγορία του Παλαιολόγου και ο Βαρβερινός Ελληνικός Κώδιξ ΙΙΙ (*)...

Του Γεωργίου Θ. Ζώρα , Ευχαριστήριον, Τιμητικός Τόμος Αμίλκα Σ. Αλιβιζάτου,  Αθήναι 1958, σελ. 102-117  Πηγή: ιστοσελίδα Αποστολικής Δ...

Του Γεωργίου Θ. Ζώρα,
Ευχαριστήριον, Τιμητικός Τόμος Αμίλκα Σ. Αλιβιζάτου, 
Αθήναι 1958, σελ. 102-117 
Πηγή: ιστοσελίδα Αποστολικής Διακονίας  
       
Η μοίρα της Βασιλίδος των πόλεων προ πολλού είχεν ήδη κριθή και μετ' αυτής η μοίρα της αυτοκρατορίας ολοκλήρου. Μακροί εξωτε- ρικοί πόλεμοι και εξαντλητικαί εσωτερικαί έριδες είχον οδηγήσει το κράτος εις την παρακμήν και την κατάπτωσιν. Η από πολλού αρξαμένη εξασθέ- νησις έβαινε συνεχώς εντεινόμενη, η δε άλλοτε κραταιά και υπερήφανος Πόλις, καθώς λέγει ο Ποιητής, καρτέραγε τον Τούρκο να την πάρη (2) .
Αι τελευταίαι στιγμαί είχον σημάνει. Οι πολιορκούμενοι, χριστιανοί διαθέτοντες ελαχίστας στρατιωτικάς δυνάμεις και περιωρισμένα πολεμικά μέσα, ηπατημένοι και εγκαταλελειμμένοι από συμμάχους, φίλους και ομοθρήσκους αφ' ενός και αφ' έτερου οι πολιορκούντες, φανατικοί και θρησκόληπτοι μουσουλμάνοι, τους οποίους η ελπίς ευχερούς αποκτήσεως αφθόνων και σημαντικών λαφύρων, καθίστα ιδιαιτέρως επιθετικούς, ίσταντο αντιμέτωποι. Απειλητικοί και εξηγριωμένοι οι τελευταίοι, αξιοπρεπείς και καρτερικώς ήρεμοι οι πρώτοι. «Ελεύθεροι πολιορκημένοι», αναμένοντες από στιγμής εις στιγμήν την τραγικήν λύσιν, διετήρουν ακόμη την αποφασιστικότητα εκείνην και την υπερηφάνειαν, την οποίαν παρείχεν η συνείδησις της μακράς ενδόξου παραδόσεως και της βαθείας ειλικρινούς πίστεως, ήτις εθέρμαινε τας καρδίας αυτών.
Αι θεαματικαί επιδείξεις του εχθρού δεν ελύγισαν το ηθικόν των και αι επανειλημμένα, τρομακτικαί επιθέσεις δεν εμείωσαν την ψυχικήν αντοχήν των.
Δεν έλειψαν βεβαίως μεμψιμοιρίαι, αδυναμίαι, αντιδράσεις. Υπήρχον οι «μηδίζοντες», παρασυρόμενοι από προσωπικά συμφέροντα η και ιδεολογικάς πεποιθήσεις• υπήρχον οι θεωρούντες άσκοπον τον αγώνα και οι διακηρύττοντες ότι «κρειττότερόν εστιν ιδέναι εν μέση τη πόλει φακιόλιον βασιλεύον Τούρκων η καλύπτραν λατινικήν» (3) υ πήρχον, τέλος, οι εθιζόμενοι εις «το δράμα του εκκλησιαστικού κράτους της Ορθοδοξίας υπό την προστασίαν αλλοδόξου δυνάστου» (4). Τοιαύτα φαινόμενα όμως είναι συνήθη κατά τας στιγμάς των τραγικών καμπών της ιστορίας των λαών, οφειλόμενα ουχί σπανίως εις την πνευματικήν κόπωσιν η την αναζήτησιν νέων μεγάλων λεωφόρων εθνικής πορείας.
Όμως οι πολλοί, το πλήθος των πιστών παρέμεινε προσκεκολλημένον στερρώς εις την εθνικήν ιδέαν, έτοιμον να αγωνισθή και να πέση ενδόξως εν τη ελπίδι, ότι το αίμα, με το όποιον θα έρραινε την τραγικήν γην, θα απετέλει τον καλύτερον σπόρον, ίνα βλάστηση βραδύτερον το νέον δένδρον της ελευθερίας. «Οι άνθρωποι, οι οποίοι μάχονται επί των ηρειπωμένων επάλξεων, έχουν συνείδησιν της σημασίας και του αγώνος και της θυσίας των. Γνωρίζουν ότι το Βυζάντιον θα πέση, αλλ' ότι η τελευταία του ώρα δεν δύναται να είναι παρά φωτεινή. Γνωρίζουν ότι η ευγενής και άσκοπος θυσία των - ευγενεστέρα ακριβώς, διότι είναι άσκοπος - α ποτελεί χρέος απαράβατον προς τον όγκον του παρελθόντος. Γνωρίζουν ότι, γράφοντες την ηρωϊκήν τελευταίαν σελίδα, δημιουργούν τας προϋποθέσεις και τα σύμβολα της αναγεννήσεως. Η ανθρωπίνη ιστορία είναι η ιστορία ωρισμένων στιγμών. Από αυτάς εξαρτάται πολλάκις η μακρά πορεία των αιώνων. Και η υπέρτατη θυσία του Κωνσταντίνου του ΙΑ' και των περί αυτόν αγωνιστών κατηύθυνε πράγματι των αιώνων τας τύχας» (5) .
Μεταξύ των τελευταίων υπερασπιστών της βυζαντινής ιδέας δεσπόζει άκαμπτος και ευγενής η μορφή του αυτοκράτορος Κωνσταντίνου του ΙΑ' του Παλαιολόγου, όστις επέπρωτο, δια της απαραμίλλου αυταπαρνήσεως και του μαρτυρικού θανάτου του, να προσδώση εις την θνήσκουσαν μετ' αυτού αυτοκρατορίαν το φωτοστέφανον της τιμής και της δόξης. Καλύτερον παντός άλλου γνώστης της πραγματικής καταστάσεως του κράτους, των ολιγάριθμων στρατιωτικών δυνάμεων του, των εσωτερικών πολιτικών και θρησκευτικών αντιθέσεων του λαού του, της πλήρους εγκαταλείψεως υπό της Δύσεως, προχωρεί ακλόνητος και σταθερός εις την οδόν του μαρτυρίου. Τίποτε δεν ηδυνήθη να μεταβάλη τας πεποιθήσεις και τας αποφάσεις του.
Επανειλημμένως απεπειράθη ο Μωάμεθ να κάμψη την τόλμην του αυτοκράτορος, απειλών αυτόν ότι θα καταλάβη την πόλιν, ότι θα καταστρέψη εκ θεμελίων ταύτην, ότι θα λεηλατήση και θα αφανίση τα πάντα• εις ουδέν ίσχυσαν αι απειλαί του. Ουδέ εστέφθησαν υπό μεγαλυτέρας επιτυχίας δελεαστικαί προσφοραί, ίνα, αντί της ειρηνικής παραδόσεως της πρωτευούσης, σεβασθή το υπόλοιπον τμήμα της αυτοκρατορίας, επιτρέψη εις τον αυτοκράτορα και τους λοιπούς άρχοντας έντιμον αναχώρησιν με πλήρη διατήρησιν περιουσιών και άλλων αγαθών. Η απάντησις υπήρξε πάντοτε στερεοτύπως η αυτή.
Ακόμη κατά τας παραμονάς της μεγάλης επιθέσεως, την 22αν Μαΐου 1453, ο Πορθητής καταβάλλει υστάτην προσπάθειαν, όπως πείση τον αυτοκράτορα να παραδώση την Πόλιν. Η απάντησις - όπως την διέσωσεν ο ιστορικός της αλώσεως Δούκας-είναι, ως κατά το παρελθόν, σαφής και κατηγορηματική:
«Απαρτίσας ουν τα πάντα, ως αυτώ εδόκει καλώς, έπεμψεν ένδον λέγων τω βασιλεί: <Γίνωσκε τα του πολέμου ήδη απηρτίσθαι, και καιρός εστίν από του νυν πράξαί το ενθυμηθέν προ πολλού παρ' ημίν νυν, την δε έκβασιν του σκοπού τω θεώ αφίεμεν. Τι λέγεις; Βούλει καταλείπειν την πόλιν, και απελθείν ένθα και βούλει μετά και των σων αρχόντων και των υπαρχόντων αυτοίς, καταλιπών τον δήμον αζήμιον είναι και παρ' ημών και παρά σου, η αντιστήναι, και συν τη ζωή και τα υπάρχοντα απολέσεις, συ τε και οι μετά σου, ο δε δήμος αιχμαλωτισθείς παρά των Τούρκων διασπαρώσιν εν πάση τη γη>•Ο βασιλεύς δε απεκρίνατο συν τη συγκλήτω: <Ει μεν βούλει, καθώς και οι πατέρες σου έζησαν, ειρηνικώς συν ημίν συνζήσαι και συ, τω θεώ χάρις. Εκείνοι γαρ τους εμούς γονείς ως πατέρας ελόγιζον και ούτως ετίμων, την δε πόλιν ταύτην ως πατρίδα. Και γαρ εν καιρώ περιστάσεως άπαντες εντός ταύτης εισιόντες εσώθησαν, και ουδεις ο αντισταίνων εμακροβίω. Έχε δε και τα παρ' ημίν αρπαχθέντα αδίκως κάστρα και γην ως δίκαια, και απόκοψον και τους φόρους τόσους όσους κατά την ημετέραν δύναμιν κατ' έτος του δούναί σοι, και άπελθε εν ειρήνη. Τι γαρ οίδας ει θαρρών κερδάναι ευρεθής κερδανθείς; Το δε την πόλιν σοι δούναι ούτ' εμόν εστί ούτ' άλλου των κατοικούντων εν ταύτη• κοινή γαρ γνώμη πάντες αυτοπροαιρέτως αποθανούμεν και ου φεισόμεθα της ζωής ημών» (6).
Ο Κωνσταντίνος γνωρίζει τας συνεπείας της απαντήσεως του. Ο μέγας βεζίρης Χαλίλ πασάς, φίλος του αυτοκράτορος και των Ελλήνων, ειδοποιεί κρυφίως, ότι εσήμανεν η μεγάλη στιγμή. Η γενική επίθεσις κατά της Βασιλευούσης έχει αποφασισθή. Μετ' ολίγας ημέρας, μετ' ολίγας ώρας η Πόλις θα τεθή υπό σκληράν δοκιμασίαν.
Ο αυτοκράτωρ συγκεντρώνει πάσας αυτού τας ελπίδας εις τον Θεόν. Δια να ενισχύση το φρόνημα των πιστών και τονώση την ψυχικήν αντίστασιν των πολεμιστών διατάσσει να οργανωθούν κοιναί προσευχαί και δημόσιαι λιτανείαι. Την Δευτέραν, 28ην Μαΐου, παραμονήν της αλώσεως, πλήθη γερόντων και νέων, ανδρών και γυναικών, έχοντα επί κεφαλής τους αρχιερείς των, περιοδεύουν την πόλιν, ψάλλοντα θρησκευτικά τροπάρια και ανακράζοντα εκ βάθους καρδίας το «Κύριε ελέησον» (7). Ο αυτοκράτωρ γνωρίζει την απήχησιν τοιούτων εκδηλώσεων. Η οργάνωσις προσευχών και λιτανειών απετέλει, κατά την εποχήν εκείνην, κοινήν συνήθειαν εις το Βυζάντιον, είναι δε γνωστόν, ότι πολλάκις, και δη και εις στιγμάς κινδύνων η άλλων αντίξοων περιστάσεων, οι πιστοί περιέφερον εις διαφόρους πόλεις-προηγουμένων των Ιερέων- τα άγια λείψανα και τας αγίας εικόνας, ψάλλοντες ταυτοχρόνως συγκινητικούς ύμνους και προσευχάς. Τούτο εγένετο και κατά τας τελευταίας τραγικάς ώρας της αυτοκρατορίας. Οι κάτοικοι της Κωνσταντινουπόλεως έφεραν έως εις τα τείχη τας αγίας εικόνας και την σεπτήν Οδηγήτριαν, την τοσάκις θαυματουργήσασαν και εξ ασφαλούς καταστροφής σώσασαν την Πόλιν. «Μετά κλαυθμού - γράφει ο Σφραντζής-α λλήλους ανεθαρρύνοντο ίνα ανδρείως αντισταθώσι τοις εναντίοις επί τη ώρα της συμπλοκής» (8) , ο δε Λεονάρδος ο Χίος προσθέτει, ότι: «Πλήρεις θαυμασμού επι τω θρησκευτικώ ζήλω των πολεμίων, ικετεύομεν τον Θεόν δια θερμών δακρύων, περιφέροντες εν λιτανεία ανά την πόλιν και κατά μήκος του τείχους τας αγίας εικόνας, ας συνώδευεν άπειρον πλήθος ανδρών και γυναικών γνμνοπόδων. Ικετεύομεν αυτόν μετ' αγωνίας να μη επιτρέψη την καταστροφήν των τέκνων αυτού, να ευδοκήση, όπως εκτείνη την θείαν δεξιάν χάριν των εκλεκτών αυτού εν τη φρικτή εκείνη πάλει και αποδείξη ούτως, ότι ήτο ο μόνος αληθής θεός, ο δυνάμενος ν' αγωνισθή χάριν των εαυτού και ότι δεν υπάρχει άλλος πλην αυτού. Διο αναθέτοντες εις αυτόν απάσας ημών τας ελπίδας και κατά τούτον τον τρόπον μεγάλως ενισχυόμενοι ανεμένομεν μετά πεποιθήσεως την ημέραν την ωρισμένην χάριν του τελικού αγώνος» (9). Ως πα ρατηρεί ο Πέαρς: «Θα ήτο σφάλμα μέγα να νομίση τις, ότι, επειδή αι λιτανείαι και η πίστις προς τα άγια λείψανα ξενίζουν εις τον νεώτερον τρόπον του σκέπτεσθαι, δεν ενεπνέοντο αι εκδηλώσεις αύται υπό πραγματικού χριστιανικού αισθήματος η ότι ήσαν άσκοποι. Ενεθάρρυνον τους μαχητάς να δεικνύωνται θαρραλεώτεροι και ενέπνεον ελπίδας εις τους αόπλους, ότι ο Θεός ήτο μετ' αυτών. Κατά την λιτανείαν ταύτην ο κλήρος όλος μετά κατανύξεως ικέτευε τον Παντοδύναμον ο πως μη επιτρέψη την καταστροφήν της κληρονομίας του, όπως βοηθήσω τον πιστόν λαόν προς σωτηρίαν του και όπως απόδειξη ούτος, ότι Αυτός είναι ο μόνος Θεός, ο υπερασπίζων τους Χριστιανούς κατά των Μουσουλμάνων. Ούτως αφού ανέθεσαν εις Αυτόν όλας τας ελπίδας των, ανέμενον μετά θάρρους την κρίσιμον στιγμήν» (10) .
Εις τοιαύτην ψυχολογικήν κατάστασιν, ο Κωνσταντίνος διησθάνθη ότι και ο προσωπικός λόγος αυτού θα συνετέλει μεγάλως εις την τόνωσιν των αμυνομένων. Η ανάγκη ύστατης επικοινωνίας ήτο ζωηρά και εις τον βασιλέα και εις τους υπηκόους• η ανάγκη ψυχικής επαφής ήτο εξ ίσου απαραίτητος εις τον αρχηγόν και τους πολεμιστάς του. Την εσπέραν της ιδίας ημέρας, μας πληροφορεί ο Σφραντζής (11) , ο αυτοκράτωρ συνήγαγεν όλους τους άρχοντας και αρχηγούς του στρατού, Έλληνας και ξένους, ως και τους αγωνιστάς και τον υπόλοιπον λαόν, και προς αυτούς απηύθυνε την τελευταίαν δημηγορίαν του, καλών εις τον υπέρ πάντων ύστατον αγώνα.
Τι ακριβώς είπεν ο άγιος εκείνος ανήρ δεν γνωρίζομεν, ούτε και είναι δυνατόν να μάθωμεν ποτέ. Οι εις τον Κωνσταντίνον τον Παλαιολόγον αποδιδόμενοι λόγοι οφείλονται εις ιστορικούς, οίτινες αναμφιβόλως διετύπωσαν τούτους εκ των υστέρων και ως ηδυνήθησαν να συγκρατήσουν καλύτερον αυτούς. Σοβαροί και καλώς πληροφορημένοι περί των κατά την άλωσιν ιστορικοί ουδέν σχετικόν αναφέρουν, αλλά και άλλαι πηγαί αποσιωπούν τελείως το γεγονός. Ο ιστορικός της οθωμανικής αυτοκρατορίας Χάμμερ παρατηρεί, ότι αμφότεροι οι αρχηγοί των δύο παρατάξεων πρέπει να ωμίλησαν κατά τας προηγηθείσας της επιθέσεως στιγμάς, φρονεί όμως ότι οι ιστορικοί ήλλοίωσαν εν μέρει την πραγματικότητα. «Δύοντος ηλίου -γράφει - της 28 του μηνός, ημέρα Δευτέρα, άπαν το τουρκικόν στρατόπεδον ην έτοιμον προς έφοδον, η δε κραυγή λάιλαχ ιλλαλλάχ εκ του στρατοπέδου τούτου και το Κύριε ελέησον εκ της πόλεως ανεμιγνύοντο μετά της κλαγγής των όπλων και του ήχου των σαλπίγγων, ως ο πάταγος των κυμάτων θαλάσσης λίαν τραχυνομένης. Ο τε σουλτάνος και ο αυτοκράτωρ ηγόρευσαν προς τους στρατηγούς αυτών, ουχί όμως δια μακρών, ω ς α ναφέρουσιν οι Βυζαντινοί» (12).
Η γνώμη του Χάμμερ είναι πολύ πιθανή. Εις στιγμάς τόσον κρίσιμους, καθ' ας ο αυτοκράτωρ είχε πολλά να προετοιμάση, οι δε αρχηγοί ήσαν υποχρεωμένοι να λάβουν εσπευσμένως τα τελευταία αναγκαία δια την άμυναν μέτρα, ούτε χρόνος αλλ' ούτε και διάθεσις υπήρχε δια μακρούς λόγους. Ο αυτοκράτωρ θα περιωρίσθη κυρίως να υπόδειξη το χρέος έναντι της ιστορίας δια την μέχρις υστάτων θυσίαν και την ανάγκην ομονοίας και στενής συνεργασίας. «Η σκηνή - γράφει ο Σλουμβερζέ-υ πήρξεν εξαιρέτως επιβλητική εν τοιαύταις ούτω φρικτώς τραγικαίς περιστάσεσιν. ʼπαντες οι γενναίοι εκείνοι οι ήδη βέβαιοι περί τον θανάτον, έτοιμοι να θυσιάσωσι την ζωήν αυτών υπέρ του ευγενέστατου των αγώνων, ηκροώντο ευλαβώς των φλογερών λόγων του πολυφιλήτου αυτών ηγέτου, όστις έμελλε να συμμερισθή την φρικώδη αυτών τύχην. Περιεσώθησαν δ' εις ημάς δύο διατυπώσεις του λόγου του αύτοκράτορος, μία μεν μακρότατη παρά τω Φραντζή, τω θεράποντι και φίλω του ατυχούς εκείνου ηγεμόνος, άλλη δε πολύ βραχυτέρα παρά τω Λατίνω αρχιεπισκόπω Μυτιλήνης Λεονάρδω. Οι άνδρες ούτοι παρέστησαν βεβαίως αμφότεροι εις την συνέλευσιν εκείνην. Δυνάμεθα δε να θεωρήσωμεν την σχεδόν ταυτόσημον νπ' αυτών περίληψιν του αυτοκρατορικού λόγου ως ειλικρινή, καίτοι εις τα νεώτερα ημών πνεύματα φαίνεται ως ομιλία καλογηρική πολύ μάλλον η ως λόγος βασιλέως και στρατιωτικού αρχηγού. Αλλά πρέπει να έχομεν νπ' όψιν τον τε τόπον και τον χρόνον» (13) .
Εκτενέστερος άλλα και πολιτικώτερος εις την διατύπωσιν του αυτοκρατορικού λόγου είναι ο πιστός σύμβουλος και συμπολεμιστής του Κωνσταντίνου ιστορικός της αλώσεως Γεώργιος Σφραντζής, του οποίου η οικογένεια υπηρετεί ήδη από μακρού εις την αυλήν των Παλαιολόγων. Ούτος ως έξης παραδίδει τους λόγους του κυρίου του:
«Ομοίως δε και ο βασιλεύς τη αυτή οδυνηρά εσπέρα της Δευτέρας συνάξας πάντας τους εν τέλει άρχοντας και αρχόμενους, δημάρχους και εκατοντάρχους και ετέρους προκρίτους στρατιώτας ταύτα έφη: <Υμείς μεν, ευγενέστατοι άρχοντες και έκλαμποότατοι δήμαρχοι και στρατηγοί και γενναιότατοι συστρατιώται και πας ο πιστός και τίμιος λαός, καλώς οίδατε ότι έφθασεν η ώρα και ο εχθρός της πίστεωςημών βούλεται ίνα μετά πάσης τέχνης και μηχανής ισχνροτέρως στενοχωρήση ημάς, και πόλεμον σφοδρόν μετά συμπλοκής μεγάλης και σνρρηξεως εκ της χέρσου και θαλάσσης δώσι ημίν μετά πάσης δυνάμεως, ίνα, ει δυνατόν, ως όφις τον ιόν εκχύση και ως λέων ανήμερος καταπίει ημάς. [Βιάζεται] δια τούτο λέγω και παρακαλώ υμάς ίνα στήτε ανδρείως και μετά γ ενναίας ψυχής, ως πάντοτε έως του νυν εποιήσατε, κατά των εχθρών της πίστεως ημών. Παραδίδωμι δε υμίν την εκλαμπροτάτην και περίφημον ταύτην πόλιν και πατρίδα ημών και βασιλεύουσαν των πόλεων. Καλώς ουν οίδατε, αδελφοί, ότι δια τέσσαρα τίνα οφειλέται, κοινώς εσμέν πάντες ίνα προτιμήσωμεν αποθανείν μάλλον η ζην, πρώτον μεν υπέρ της πίστεως ημών και ευσέβειας, δεύτερον δε υπέρ της πατρίδος, τρίτον δε υπέρ του βασιλέως ως χριστού κυρίου, και τέταρτον υπέρ συγγενών και φίλων. Λοιπόν, αδελφοί, εάν χρεώσταί εσμεν υπέρ ενός εκ των τεσσάρων αγωνίζεσθαι έως θανάτου, πολλώ μάλλον υπέρ πάντων τούτων ημείς, ως βλέπετε προφανώς, και εκ πάντων μέλλομεν ζημιωθήναι. Εάν δια τα εμά πλημμελήματα παραχώρηση ο θεός την νίκην τοις ασεβέσιν, υπέρ της πίστεως ημών της αγίας, ην Χριστός εν τω οικείω αίματι ημίν εδωρήσατο, κινδυνεύομεν ο εστί κεφάλαιον πάντων. Και εάν τον κόσμον όλον κερδήση τις και την ψυχήν ζημιωθή, τι το όφελος; Δεύτερον πατρίδα περίφημον τοιούτως υστερούμεθα και την ελενθερίαν ημών. Τρίτον βασιλείαν την ποτέ μεν περιφανή νυν δε τεταπεινωμένην και ωνειδισμένην και εξουθενημένην απωλέσαμεν, και υπό τον τύραννον και ασεβούς άρχεται. Τέταρτον δε και φιλτάτων τέκνων και συμβίων και συγγενών υστερούμεθα. Αυτός δε ο α λιτήριος ο αμηράς πεντήκοντα και επτά ημέρας άγει σήμερον αφ' ου ημάς ελθών απέκλεισεν και μετά πάσης μηχανής και ισχύος καθ' ημέραν τε και νύκτα ουκ επαύσατο πολιορκών ημάς• και χάριτι του παντεπόπτου Χριστού κυρίου ημών εκ των τειχών μετά αισχύνης άχρι του νυν πολλάκις κακώς απεπέμφθη. Τα νυν δε πάλιν, αδελφοί, μη δειλιάσητε, εάν και τείχος μερόθεν ολίγον εκ των κρότων και των πτωμάτων των ελεπόλεων έπεσε, διότι, ως υμείς θεωρείτε, κατά το δυνατόν εδιωρθώσαμεν πάλιν αυτό. Ημείς πάσαν την ελπίδα εις την άμαχον δόξαν του θεού ανεθέμεθα, ούτοι εν άρμασι και ούτοι εν ίπποις και δυνάμει και πλήθει, ημείς δε εν ονόματι κυρίου του θεού και σωτήρος ημών πεποίθαμεν, δεύτερον δε και εν ταις ημετέραις χερσί και ρωμαλεότητι, ην εδωρήσατο ημίν η θεία δύναμις. Γνωρίζω δε ότι αύτη η μυριαρίθμητος αγέλη των ασεβών, καθώς η αυτών συνήθεια, ελεύσονται καθ' ημών μετά βαναύσου και επηρμένης οφρύος και θάρσονς πολλού και βίας, ίνα δια την ολιγότητα ημών θλίψωσι και εκ του κόπου στενοχωρήσωσι, και μετά φωνών μεγάλων και αλαλαγμών αναρίθμητων, ίνα ημάς φοβήσωσι. Τας τοιαύτας αυτών φλυαρίας καλώς οίδατε, και ου χρη λέγειν περί τούτων. Και ώρα ολίγοι ταύτα ποιήσωσι, και αναρίθμητους πέτρας και ετερα βέλη και ελεβολίσκους ωσεί άμμον θαλασσών άνωθεν ημών πτήσουσι• δι' ων ελπίζω γαρ, ου βλάψωσι, διότι υμάς θεωρώ και λίαν αγάλλομαι και τοιαύταις ελπίσι τον λογισμόν τρέφομαι, ότι ει και ολίγοι πάνυ εσμέν, αλλά πάντες επιδέξιοι και επιτήδειοι ρωμαλέοι τε και ισχυροί και μεγαλήτορες και καλώς προπαρασκευασμένοι υπάρχετε. Ταις ασπίσιν υμών καλώς την κεφαλήν σκέπεσθε επι τη συμπλοκή και συρρήξει. Η δεξιά υμών η την ρομφαίαν έχουσα μακρά έστω πάντοτε. Αι περικεφαλαίαι υμών και οι θώρακες και οι σιδηροί ιματισμοί λίαν εισίν ικανοί άμα και τοις λοιποίς όπλοις, και εν τη συμπλοκή έσονται πάνυ ωφέλιμα• α οι ενάντιοι ου χρώνται, αλλ' ούτε κέκτηνται. Και υμείς έσωθεν των τειχών υπάρχετε σκεπόμενοι, οι δε ασκεπείς μετά κόπου άρχονται. Διο, ω συστρατιώται, γίνεσθε έτοιμοι και στερεοί και μεγαλόψυχοι δια τους οικτιρμούς του θεού. Μιμηθήτε τους ποτέ των Καρχηδονίων ολίγους ελέφαντας, πως τοσούτον πλήθος ίππων 'Ρωμαιων τη φωνή και θέα έδιωξαν και εάν ζώον άλογον εδίωξε, πόσον μάλλον ημείς οι των ζώων και αλόγων υπάρχοντες κύριοι, και οι καθ' ημών ερχόμενοι ίνα παράταξιν μεθ' ημών ποιήσωσιν, ως ζώα άλογα, και χείρονές εισιν. Αι πέλται υμών και ρομφαίαι και τα τόξα και ακόντια προς αυτούς πεμπέτωσαν παρ' υμών. Και ούτως λογίσθητε ως επί αγρίων χοίρων πληθύν κυνήγιον, ίνα γνώσωσιν οι ασεβείς ότι ου μετά αλόγων ζώων, ως αυτοί, παράταξιν έχουσιν, αλλά μετά κυρίων και αυθέντων αυτών και απογόνων Ελλήνων και 'Ρωμαιων. Οίδατε καλώς ότι ο δυσσεβής αυτός ο α μηράς και εχθρός της αγίας ημών πίστεως χωρίς ευλόγου αιτίας τινός την αγάπην ην είχομεν έλυσεν, και τους όρκους αυτού τους πολλούς ηθέτησεν αντ' ουδενός λογιζόμενος, και ελθών αιφνιδίως φρούριον εποίησεν επί το στενόν του Ασωμάτου, ίνα καθ' εκάστην ημέραν δύνηται βλάπτειν ημάς. Τους αγρούς ημών και κήπους και παραδείσους και οίκους ήδη πυριαλώτονς εποίησε• τους αδελφούς ημών τους Χριστιανούς, όσονς εύρεν, εθανάτωσε και ηχμαλώτευσε την φιλίαν ημών έλυσε. Τους δε του Γαλατά εφιλίωσε, και αυτοί χαίρονται, μη ειδότες και αυτοί οι ταλαίπωροι τον του γεωργού παιδός μύθον, του εψήνοντος τους κοχλίας και ειπόντος ω ανόητα ζώα και τα εξής. Ελθών ουν, αδελφοί, ημάς απέκλεισε, και καθ' εκάστην το αχανές αυτού στόμα χάσκων, πως εύρη καιρόν επιτήδειον ίνα καταπίη ημάς και την πόλιν ταύτην, ην ανήγειρεν ο τρισμακαριστός και μέγας βασιλεύς Κωνσταντίνος εκείνος, και τη πανάγνω τε και υπεράγνω δεσποίνι ημών θεοτόκω και αειπαρθένω Μαρία αφιέρωσεν και εχαρίσατο του κυρίαν είναι και βοηθόν και σκέπην τη ημετέρα πατρίδι και καταφυγών των Χριστιανών, ελπίδα και χαράν πάντων των Ελλήνων, το καύχημα πάσι τοις ούσιν υπό την του ηλίου ανατολήν. Και ούτος ο α σεβέστατος την ποτέ περιφανή και ομφακίζουσαν ως ρόδον του αγρού βούλεται ποιήσαι υπ' αυτόν. Η εδούλωσε σχεδόν, δύναμαι ειπείν, πάσαν την υφ' ήλιον, και υπέταξεν υπό τους πόδας αυτής Πόντον και Αρμενίαν, Περσίαν και Παμφλαγονίαν, Αμαζόνας και Καππαδοκίαν, Γαλατίαν και Μηδίαν, Κολχούς και Ίβηρας, Βοσφοριανούς και Αλβανούς, Συρίαν και Κιλικίαν και Μεσοποταμίαν, Φοινίκην και Παλαιστίνην, Αραβίαν τε και Ιουδαίαν, Βακτριανούς και Σκύθας, Μακεδονίαν και Θετταλίαν, Ελλάδα, Βοιωτίαν, Λοκρούς και Αιτωλούς, Ακαρνανίαν, Αχαΐαν και Πελοπόννησος, Ήπειρον και το Ιλλνρικόν, Λυχνίτας κατά το Ανδριατικόν, Ιταλίαν, Τ ου σκίνους, Κελτούς και Κελτογαλάτας, Ιβηρίαν τε και έως των Γαδείρων, Λιβύαν και Μαυριτανίαν και Μαυρουσίαν, Αιθιοπίαν, Βελέδας, Σκούδην, Νουμιδίαν και Αφρικήν και Αίγυπτον, αυτός τα νυν βούλεται δουλώσαι, και την κνριεύουσαν των πόλεων ζυγώ υποβαλείν και δουλεία, και τας αγίας εκκλησίας ημών, ένθα επροσκυνείτο η αγία τριας και εδοξολογείτο το πανάγιον, και όπου οι άγγελοι ηκούοντο υμνείν το θείον και την ένσαρκον του θεού λόγου οικονομίαν, βούλεται ποιήσαι προσκύνημα της αυτού βλασφημίας και του φληναφού αυτού ψευδοπροφήτου Μωάμεθ, και κατοικητήριον αλόγων και καμήλων. Λοιπόν, αδελφοί και συστρατιώται, κατά νουν ενθυμήθητε ίνα το μνημόσυνον υμών και η μνήμη και η φήμη και η ελευθερία αιωνίως γενήσηται>.
Και στραφείς προς τους Ενετούς εν τοις δεξιοίς μέρεσιν ισταμένους έφη: <Ενετοί ευγενείς, αδελφοί ηγαπημένοι εν Χριστώ τω θεώ, άνδρες ισχυροί και στρατιώται δυνατοί και εν πολέμοις δοκιμώτατοι. Οι δια των εστιλβωμένων υμών ρομφαίων και χάριτος πολλάκις πλήθος των Αγαρηνών εθανατώσατε, και το αίμα αυτών ποταμειδώς εκ των χειρών υμών έρρευσε, τη σήμερον παρακαλώ υμάς ίνα την πάλιν ταύτην την ευρισκομένην επί τοσαύτη συμφορά του πολέμου ολοψύχως και εκ μέσου ψυχής γένητε υπερασπισταί. Οίδατε γαρ καλώς, και δευτέραν πατρίδα και μητέρα αυτήν αενάως είχετε•διο και εκ δευτέρου πάλιν λέγω και παρακαλώ ίνα εν αυτή ώρα ως φιλόπιστοί τε και ομόπιστοι και αδελφοί ποιήσητε>. Είτα στραφείς εν τοις αριστεροίς μέρεσι λέγει τοις Λιγουρίταις: <Ω Λιγουρίται, εντιμότατοι αδελφοί, άνδρες πολεμισταί και μεγαλοκάρδιοι και φημιστοί, καλώς οίδατε και γινώσκετε ότι η δυστυχής αύτη πόλις πάντοτε ουκ εμοί μόνον υπήρχεν, αλλά και υμίν δια πολλά τινα αίτια. Υμείς μεν πολλάκις μετά προθυμίας αυτή εβοηθήσατε, και συνδρομή υμετέρα ελυτρώσατε από των Αγαρηνών των αυτής εναντίων. Τα νυν πάλιν ο καιρός εστιν επιτήδειος ίνα δείξητε εις βοήθειαν αυτής την Χριστώ αγάπην και ανδρίαν και γενναιότητα υμών>. Και πληθυντικώς στραφείς προς πάντας είπεν: <Ουκ έχω καιρόν ειπείν υμίν πλείονα. Μόνον το τεταπεινωμένον ημέτερον σκήπτρον εις τας υμών χείρας ανατίθημι, ίνα αυτό μετ' εννοίας φυλάξητε. Παρακαλώ δε και τούτο και δέομαι της υμετέρας αγάπης, ίνα την πρέπουσαν τιμήν και υποταγήν δώσητε τοις υμετέροις στρατηγοίς και δημάρχοις και εκατοντάρχοις, έκαστος κατά την τάξιν αυτού και τάγμα και υπηρεσίαν. Γνωρίσατε δη τούτο. Και εάν εκ καρδίας φυλάξητε τα όσα ενετειλάμην υμίν, ελπίζω εις θεόν ως λυτρωθείημεν ημείς της ενεστώσης αυτού δικαίας απειλής. Δεύτερον δε και ο στέφανος ο αδαμάντινος εν ουρανοίς εναπόκειται υμίν, και μνήμη αιώνιος και άξιος εν τω κόσμω έσεται>. Και ταύτα ειπών και την δημηγορίαν τελέσας και μετά δακρύων και στεναγμών τον θεόν ευχαριστήσας, οι πάντες ως εξ ενός στόματος απεκρίναντο μετά κλαυθμόν λέγοντες <αποθάνωμεν υπέρ της Χριστού πίστεως και της πατρίδος ημών>. Ακούσας δε ο βασιλεύς και πλείστα ευχαριστήσας και πλείστας δωρεών επαγγελίας αυτοίς απηγγείλατο. Είτα πάλιν λέγει: <Λοιπόν, αδελφοί και συστρατιώται, έτοιμοι έστε τω πρωϊ. Χάριτι και αρετή τη παρά του θεού υμίν δωρηθείση, και συνεργούσης της αγίας τριάδος, εν η την ελπίδα πάσαν ανεθέμεθα, ποιήσωμεν τους εναντίους μετά αισχύνης εκ των εντεύθεν κακώς αναχωρήσωσιν» (14).
Η δευτέρα διατύπωσις της δημηγορίας του Κωνσταντίνου του ΙΑ' του Παλαιολόγου οφείλεται εις τον Λεονάρδον τον Χίον, καθολικόν αρχιεπίσκοπον της Μυτιλήνης, όστις εις την μακράν προς τον πάπαν, υπό ημερομηνίαν 15ης Αυγούστου 1453, έκθεσίν του εις λατινικήν γλώσσαν, εν τη οποία περιγράφει τα αφορώντα εις την άλωσιν της Κωνσταντινουπόλεως, αναφέρει λεπτομερώς τα κατά την τελευταίαν νύκτα της ψυχορραγούσης πρωτευούσης (15). Ο Λεονάρδος έγραψε την έκθεσίν του ολίγον μετά την άλωσιν, πρέπει δε να σκεφθώμεν ότι οι λόγοι του αυτοκράτορος παρέμενον ακόμη ζωηροί εις την μνήμην του. Η διατύπωσις του Λεονάρδου, πολύ βραχυτέρα της του Σφραντζή και ολιγώτερον εκείνης υπερήφανος και συγκινητική, έχει ως εξής:
«Itaque nostram spem totam in Deo ponentes, constitum certaminis diem confortati vigorosius exspectabamus: propter quod ascitis senatu, baronibus, belli capitaneis et commilitonibus ab imperatore universis, sermo talis habitus est: .
Itamque finito sermone omnis Christianorum coetus constantem se animum habere spopondit. Repetit imperator : (16).
Εις τας μέχρι τούδε γνωστάς δύο αυτάς διατυπώσεις της δημηγορίας, προστίθεται τώρα και τρίτη, περιεχόμενη εν τω Χρονικώ περί των Τούρκων σουλτάνων, γραφέντι εις δημώδη γλώσσαν παρ' αγνώστου Χρονογράφου, και σωζόμενη εν τω υπ' αριθ. 111 Βαρβερινώ ελληνικώ κώδικι της Βατικανής βιβλιοθήκης (17). Το Χρονικόν τούτο ακολουθεί κατά κανόνα διαφόρους πηγάς, και ειδικώτερον, δια μεν την υπόλοιπον αφήγησιν των γεγονόνων την Ιστορίαν του Χαλκοκονδύλη (εννοείται μέχρι του πέρατος αύτης), δια δε την περιγραφήν της αλώσεως την έκθεσιν του Λεονάρδου του Χίου. Ούτω και η περιγραφή της όλης προετοιμασίας κατά τηήν παραμονήν της αλώσεως, ως και η δημηγορία του Παλαιολόγου ακολουθούν πιστώς, εις τίνα δε σημεία αποτελούν απλήν μετάφρασιν της εκθέσεως του Λεονάρδου, εξαιρουμένων ολίγων χωρίων, εις τα οποία ο Χρονογράφος είναι συντομώτερος του προτύπου του. Κατά τον Βαρβερινόν κώδικα, το κείμενον της δημηγορίας έχει ως εξής:
«Τότε έκραξε ο βασιλεύς όλους τους άρχοντες και τους καπετανέους και όλους τους άνδρες του πολέμου και τους επίλοιπους της χώρας και είπε τους λόγους ετούτους, λέγοντας: <Θεωρώ, αδελφοί μου άρχοντες και καπετάνοι και εσείς ο επίλοιπος λαός, οπού καρτερούμε την ημέραν του πολέμου, εσείς οπού πάντα επολεμάτε τους εχθρούς των χριστιανών ανδρειωμένα, σας έναι παραδομένη η πατρίδα σας η ευγενική, οπού ο φθονερός Τούρκος ο σουλτάν Μεχεμέτης, οπού έχει σήμερα πενήντα δύο ημέρες οπού μας πολεμά μέρα και νύκτα. Και το περισσότερο, οπού είναι τα τειχία μας χαλασμένα και ερρίχνασι λιθάρια και πλήθος σαΐττες απάνω σας και εσείς, με την βοήθειαν του Θεού, τις εμποδίζετε και τους ερρίχνετε κάτω. Λοιπόν ελπίζω εις τον Θεό και εις τα χέρια σας τα α νδρειωμένα με τα άρματά σας, ότι εκείνο το πλήθος των Τουρκών, των αγρίων και βαρβάρων, οπού τρέχουνε με μεγάλες φωνές και απετούσι αμέτρητες σαΐττες, οι οποίες δεν σας βλάβουνε ποςώς, διατί έχετε άρματα σιδερά και καλά σκουτάρια. Και δια τούτο μη δειλιάσετε, αδελφοί μου, από τους εχθρούς • και κάμει χρεία να είστε θαρσείς και ανδρείοι, διατί αυτοί οι εχθροί είναι ζώα, και ένας άνθρωπος διώχνει πολλά ζώα. Όντως να τους αποδιώχνετε ωσάν ζώα, διατί και ο αυτός ο σουλτάνος έκαμε ωσάν ζω οπού έναι, οπού είχαμε αγάπη με όρκον και άφησε τον όρκον του και άφησε την αγάπη και έκαμε αμάχη άδικη. Και έδραμε από την Ανδριανούπολι και έκαμε ωσάν το ζω και ήρθε εις τα χωρία μας και εκατάσφαξε τους χωριάτες μας, οπού εκατοικούσανε όξω εις τον καιρό οπού εθερίζανε, και εσκλάβωσε πολλούς. Και τώρα πολεμά την Πόλι, οπού την έκτισε ο μέγας Κωνσταντίνος και ήτονε τέντα και σκεπός της πατρώας και βοήθεια των χριστιανών και δύναμι των Ρωμαίων και τώρα βούλεται να χαλάση την βασιλεία μας και να τζαλοπατήση και την εκκλησίαν του Χριστού, να τήνε κάμη στάβλος των αλόγων του. Ω άρχοντες, ω καπετάνοι αδελφοί μου, ω παιδία παλληκάρια του Χριστού, πασκίσετε και πολεμήσετε να κληρονομήσετε την βασιλεία των ουρανών. Και εσείς, ω αδελφοί Γενουβήσοι ανδρειωμένοι, οπού ενικήσετε πολλούς πολέμονς και είστε πάντα σας βοηθοί εις την βασιλείαν της Πόλης, της μητέρας σας, εισέ πολλούς πολέμους των Τούρκων και τους ενικάτε. Ω Βενετζάνοι αδελφοί, δείξετε την ανδρεία σας με τα σπαθιά σας, οπού πολλές βολές εχύσετε το αίμας των Τούρκων οπού θυμούμαι ο Λουρδάνος, τζιντιλόμος Βενετζάνος, οπού ήτονε καπετάνιος τζενεράλες εις την αρμάδα σας, και επολέμησε με τα κάτεργα των εχθρών και τα εκαταχάλασε. Λοιπόν και ε σεις ο που ευρέθητε εδώ, ζωστήτε τα σπαθιά σας εισέ τούτον τον τιμημένον πόλεμον δια να τιμηθήτε εκ Θεού και ανθρώπων. Και εσείς, ο επίλοιπος λαός οπού μέλλει να πολεμήσετε, να υποτάσσεστε τους καπετανέους σας και τους μεγαλύτερους. Και βάλετε καλά εις το νου σας ότι ετούτη η μέρα έναι οπού μέλλει να τιμηθήτε, διατί, αν εσείς χάσετε μία στάλα αίμας, θέλετε λάβει το στέφανο του μαρτυρίου οπού είναι ατελεύτητον>.
Και έσωοε και ετελείωσε ο βασιλεύ την ομιλίαν του. Ακόμη είπε και τούτο: <Ετοιμαστήτε την αύριον, οπού έναι η ημερα του πολέμου» (18) .
Δια των υπερήφανων λόγων, τους οποίους ο τελευταίος Παλαιολόγος απηύθυνε κατά τας κρίσιμους εκείνας στιγμάς, αίτινες προηγήθησαν της αλώσεως, ηθέλησε τους μεν συμπολεμιστάς του να τονώση, εις δε τους επιγόνους να αφήση πολύτιμον υποθήκην θρησκευτικής και εθνικής πίστεως και αξιοπρέπειας.
Εν πρώτοις ο αυτοκράτωρ επεσήμανε τον επικρεμάμενον επί της πόλεως κίνδυνον, τονίσας ότι ο εχθρός, καραδοκών από μακρού, ετοιμάζεται να καταφέρη υπούλως κατά της βασιλευούσης τα τελευταία πλήγματα. Δια τούτο αυτοί πρέπει να αντισταθούν μέχρις εσχάτως, ως δε κατά το παρελθόν, να έχουν ευψυχίαν και θάρρος. Ο Σφραντζής μάλιστα αναφέρει ότι ο ομιλητής υπέμνησε κατ' εξοχήν τέσσαρα ιδεώδη, δια τα οποία πρέπει να είναι πρόθυμοι να θυσιασθούν, ήτοι την θρησκείαν, την πατρίδα, τον βασιλέα και τέλος τους συγγενείς και φίλους, υπογραμμίσας την αξίαν και την σημασίαν ενός εκάστου εξ αυτών.
Εν συνεχεία ο αυτοκράτωρ ανέφερεν ότι κατά το παρελθόν ο εχθρός επανειλειμμένως επέδραμε κατά της πόλεως με ισχυράς δυνάμεις και άφθονα υλικά μέσα, αλλ' ουδέν επέτυχε χάρις εις την θείαν επέμβασιν και την τόλμην των αμυνομένων. Υπενθύμισεν εις τους ακροατάς του, ότι είναι απόγονοι μεγάλων ηρώων της αρχαίας Ελλάδος και της Ρώμης και, καλών αυτούς να φανούν αντάξιοι εκείνων, παρέσχε πρακτικάς οδηγίας ως προς τα μέσα και τον τρόπον της αμύνης (19). Και το τμήμα τούτο απαντά μόνον παρά τω Σφραντζή, ενώ ουδέν αναγράφουν σχετικώς ο Λεονάρδος ο Χίος και ο πιστώς ακολουθών τούτον άγνωστος Χρονογράφος του Βαρβερινού κωδικός. Ο αυτοκράτωρ συνεχίζων, ίνα τονώση το φρόνημα των πολεμιστών, λέγει ότι δεν πρέπει να πτοηθούν από τα ισχυρά και εντυπωσιακά μέσα του εχθρού, διότι ουχί αυτά, αλλ' η ευψυχία των αγωνιζομένων φέρει την νίκην και προσθέτει ότι οι επιδρομείς αποτελούν αγέλην ζώων, την οποίαν ολίγοι γενναίοι αρκούν ίνα τρέψουν εις φυγήν.
Κακίζει επίσης τον εχθρόν, όστις άνευ αφορμής, παραβαίνων όρκους και συνθήκας, επετέθη αιφνιδίως και, αφού επέτυχε να γίνη κύριος πολλών χωρών και να επεκτείνη την κυριαρχίαν του εις πολλάς επαρχίας, ζητεί να καταλάβη και την πρωτεύουσαν, ίνα μεταβάλη ταύτην μεν εις στάβλον των ίππων του, τας δε εκκλησίας εις τεμένη του Προφήτου. Ο Σφραντζής απαριθμεί ονομαστί τας κατακτήσεις του σουλτάνου, ενώ ο Λεονάρδος και ο Χρονογράφος παραλείπουν το τμήμα τούτο.
Μετά τους Έλληνας, ο αυτοκράτωρ προσεφώνησε τους ξένους, Ενετούς και Γενουάτας, υπενθυμίζων δε τους παλαιοτέρους αγώνας και τας νίκας των, προσεκάλεσεν αυτούς να πολεμήσουν και πάλιν υπέρ της πίστεως. Ο Σφραντζής προτάσσει τους λόγους προς τους Ενετούς και επιτάσσει τους προς τους Γενουάτας, ενώ ο Λεονάρδος και ο Χρονογράφος αντιστρέφουν την σειράν.
Τελευτών ο αυτοκράτωρ, είπεν ότι, αν οι αγωνισταί συμμορφωθούν προς τους λόγους του και αγωνισθούν σθεναρώς, τους αναμένει η αΐδιος δόξα και η αιωνία μνήμη.
Αι δύο διατυπώσεις της δημηγορίας, αίτινες εγράφησαν κατ' έννοιαν, φυσικά βραδύτερον ως διετήρησεν αυτάς η μνήμη των δύο ιστορικών, είναι συγγενείς και περιέχουν τας αυτάς βασικάς ιδέας, εις τίνα δε σημεία συμπίπτουν και εις την έκφρασιν. Είναι βέβαιον ότι πρώτος ο Λεονάρδος διετύπωσε την δημηγορίαν, ταύτην δε είχεν υπ' όψιν του ο Σφραντζής κατά την αναγραφήν του ιδικού του κειμένου. Μετέβαλε σημεία τίνα και προσέθεσεν ολίγα χωρία, είτε ενθυμούμενος ταύτα ακριβέστερον του Λεονάρδου είτε και συμπληρών εξ ιδίας πρωτοβουλίας τους λόγους του κυρίου του.
Οπωσδήποτε αμφότεροι συμφωνούν εις την κρίσιν, ότι η δημηγορία του αυτοκράτορος υπήρξεν εξόχως ενδιαφέρουσα και επιβλητική κατά τας κρίσιμους εκείνας στιγμάς, καθ' ας διεκυβεύετο η μοίρα της αυτοκρατορίας.
Το φυσικόν περιβάλλον καθίστα περισσότερον επιβλητικούς τους λόγους του αυτοκράτορος. Η εσπέρα της 28ης Μαΐου, καθά αναφέρει το Σλαβονικόν Χρονικόν, ήτο σκοτεινή και νεφελώδης, ενώ η επερχόμενη καταθλιπτική νυξ ευρίσκετο εν πλήρει αρμονία προς την ψυχικήν κατάστασιν των πολιορκουμένων. Η φωνή του μάρτυρος αρχηγού, σοβαρά και συγκεκινημένη, εύρεν απήχησιν ως βάλσαμος παρηγοριάς εις τας τραγικώς δοκιμαζομένας ψυχάς των πολεμιστών. Εις τας καρδίας των ηρώων εκείνων, οίτινες, τονωθέντες από την προσευχήν και τας λιτανείας, είχον λάβει πλέον την απόφασιν να ζήσουν ελεύθεροι η να θυσιασθούν υπέρ της πίστεως και της πατρίδος, οι λόγοι του τελευταίου αυτοκράτορος προεκάλεσαν βαθυτάτην συγκίνησιν. Την απογοήτευσιν διεδέχετο η αποφασιστικότης, τον φόβον η έλπίς. «Ακούσαντες δε οι δυστυχείς 'Ρωμαιοι -γράφει ο Σφραντζής- καρδίαν ως λέοντες εποίησαν, και αλλήλοις συγχωρηθέντες ήτουν εις τω ετέρω καταλλαγήναι, και μετά κλαυθμού ενηγκαλίζοντο, μήτε φιλτάτων τέκνων μνημονεύοντες ούτε γυναικών η πλούτου φροντίζοντες, ει μη μόνον του αποθανείν ίνα την πατρίδα φυλάξωσι. Και έκαστος εν τω διατεταγμένω τόπω επανέστρεψε, και ασφαλώς εποίουν εν τοις τείχεσι την φυλακήν» (20).
Ο αυτοκράτωρ μετέβη εις τον ναόν της Αγίας Σοφίας, ίνα μεταλάβη της θείας κοινωνίας και αναπέμψη τας τελευταίας αυτού ικεσίας προς τον Θεόν. Και αφού έζήτησε παρά πάντων συγγνώμην και εχαιρέτισε τους πιστούς συνεργάτας, απήρχετο την οδόν του μαρτυρίου την άγουσαν προς τον Γολγοθάν, την τιμήν και την δόξαν (21).

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
(*). Περιγραφήν και πληροφορίας περί του Βαρβερινού ελληνικού κώδικος 111 της Βατικανής Βιβλιοθήκης βλ. εν Γ. Θ. Ζώρα, Χρονικον περί των Τούρκων σουλτάνων (κατά τον Βαρβερινόν ελληνικόν κώδικα 111), Σπουδαστήριον Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήναι 1957, σελ. 9-23.
2. Κ. Παλαμά, Ο Δωδεκάλογος τοΰ Γύφτου.
3. Σφραντζής, σελ. 325, Δ ούκας, σελ. 264.
4. Δ. Ζακυθηνού, Η άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως και η τουρκοκρατία, Αθήναι 1954, σελ. 28-29.
5. Δ. Ζακυθηνού, Η άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως και η τουρκοκρατία, ενθ. αν., σελ. 6-7.
6. Δούκας, εκδ. Βόννης, σελ. 279-280. Παρά Ν. Β. Τωμαδάκη, Δούκα-Κριτοβούλου-Σφραντζή-Χαλκοκονδύλη, Περί αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως, ʼθηναι 1953, σελ. 60.
7. Σφραντζής, σελ. 271. Παρά Ν. Β. Τωμαδάκη, ενθ. αν., σελ. 187.
8. Σφραντζής, σελ. 271. Παρά Ν. Β. Τωμαδάκη, ενθ' αν., σελ. 187.
9. Leonardi Chiensis , Historia Cpolitanae urbis a Mahumete II captae per modum epistolae die 15 Augusti anno 1453 ad Nicolaum V. Rom. Pont. Αι
παραπομπαί κατωτέρω γίνονται εις την έκδοσιν Μ igne , Ρ G , τομ. 159, στηλ. 923-944. Βλ. στηλ. 938. Η μετάφρασις κατά Γ. Σλουμβερζέ, Κωνσταντίνος Παλαιολόγος και η πολιορκία και η άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως υπό των Τούρκων τω 1453 κατά μετάφρασιν υπό Σπ. Λάμπρου, εν Αθήναις 1914, σελ. 307-308.
10. Πέαρς. Η άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως. Ο αυτοκράτωρ Κωνσταντίνος και ο σουλτάνος Μωάμεθ Β', εκδ. Συμεωνίδου, εν Λευκωσία Κύπρου 1912, σελ. 110.
11. Σφραντζής, σελ. 271. Παρά Ν. Β. Τωμαδάκη, ενθ. αν., σελ. 187.
12. Ι. Χάμμερ, Ιστορία της οθωμανικής αυτοκρατορίας, εξελληνισθείσα υπό Κ. Κροκίδα, Αθήνησι 1870, τομ. Β'. σελ. 236.
13. Γ. Σλουμβερζέ, Κωνσταντίνος Παλαιολόγος-κλπ., £νθ' αν., σελ. 308.
14. Σφραντζής, σελ. 271-279. Παρά Ν. Β. Τωμαδάκη, ενθ. αν., σελ. 187-190.
15. Leonardi Chiensis, Historia Cpolitanae urbis a Mahumete II captae per modum epistolae die 15 Augusti anno 1453 ad Nicolaum V Rom. Pont., ενθ. αν. Βλ. Ι. Παπαδοπούλου, Η περί της αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως Ιστορία Λεονάρδου του Χίου, Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, τομ. 15, 1939, σελ. 85-95.
16. Migne, Ρ G, 159, στηλ. 938 a -939 d.
17. Γ. Θ. Ζώρα, Χρονικόν περί των Τούρκων σουλτάνων (κατά τον Βαρβερινόν ελληνικόν κώδικα 111), ενθ. αν., Εισαγωγή, σελ. 9-23.
18. Γ. Θ. Ζώρα, Χρονικόν περί των Τούρκων σουλτάνων (κατά τον Βαρβερινόν έλληνικόν κώδικα 111), ενθ. αν., σελ. 88-89.
19. Παύλου Καλλιγά, Μελέται βυζαντινής ιστορίας από της πρώτης μέχρι της τελευταίας αλώσεως 1205-1453, Εν Αθήναις 1894, σελ. 716. «Ο λόγος του Φραντζή, και αυτός βεβαίως κατ' έννοιαν συντεθείς μετά χρόνον, έχει τούτο ίδιον, ότι εκτίθησι τον τρόπον της αμύνης».
20. Σφραντζής, σελ. 279. Παρά Ν. Β. Τωμαδάκη, ενθ. αν., σελ. 190.
21. Βλ. και Γ. Θ. Ζώρα, Η άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως (κατά τον Βαρβερινόν ελληνικόν κώδικα 111), Ελληνική Δημιουργία, 1 Ιουνίου 19 50, σελ. 851-862., Του αυτού, Αι τελευταίαι στιγμαί του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου (κατά τον Βαρβερινόν έλληνικόν κώδικα 111), Ελληνική Δημιουργία, 1 Αυγούστου 1951, σελ. 202-204. Του αυτού, Αι προ και μετά την άλωσιν διαμορφωθείσαι ιδεολογικαί και πολιτικαί κατευθύνσεις, Αθήναι 1953, Του αυτού, Πόνοι και ελπίδες των υποδούλων, Ελληνική Δημιουργία, 25 Μαρτίου-20 Απριλίου 1949, σελ. 415-419, 472-476 και 619-621.

Διαβάστε περισσότερα άρθρα για την Άλωση της Πόλης στην ηλεκτρονική σελίδα της ΑΠΟΣΤΟΛΙΚΗΣ ΔΙΑΚΟΝΙΑΣ