Η πολιτική σημειολογία του φετινού Νόμπελ Λογοτεχνίας

Από τον Δημήτρη Γιαννακόπουλο. Σε μια ικανότατη διηγηματογράφο των ημερών μας απονέμεται το φετινό Νόμπελ Λογοτεχνίας. Πρόκειται για τ...

Από τον Δημήτρη Γιαννακόπουλο.

Σε μια ικανότατη διηγηματογράφο των ημερών μας απονέμεται το φετινό Νόμπελ Λογοτεχνίας. Πρόκειται για την «ζωηρή», ευπροσήγορη, Καναδή συγγραφέα Άλις Μονρό. Είναι η πρώτη φορά στα 112 χρόνια που η Σουηδική Ακαδημία βραβεύει μια συγγραφέα που δεν γράφει σχεδόν τίποτε άλλο παρά διηγήματα. Τι να σημαίνει αυτό άραγε, πολιτικά, για τον κόσμο μας; Τί να σημαίνει για την διανόηση και τον κάθε πολίτη ξεχωριστά; Τί να σημαίνει αυτό για την πολιτική διάρθρωση του παγκοσμιοποιημένου πολιτισμικού περιβάλλοντος, το οποίο δομείται στο πλαίσιο του νεοφιλελευθερισμού;
Θα απαντήσω σχεδόν αποφθεγματικά: την αποθέωση του lagom (από το σουηδικό laget om), μια έννοια που δύσκολα αποδίδεται με μια λέξη στα ελληνικά. Πρόκειται για κάτι που τείνει να ικανοποιεί όλους, κάτι που μοιάζει να αρκεί σε όλους δίχως πλήρη ικανοποίηση, δίχως να ενθουσιάζει, δίχως να κινείται στα άκρα, ή να φτάνει στα όρια επιθυμιών και απολαύσεων. Κάτι που βρίσκεται στο μέσο των επιθυμιών του καθενός στο πλαίσιο μιας καθολικά αντιλαμβανόμενης και εσωτερικευμένης πολιτικής ορθότητας. Πλησιάζει πολύ, ως έννοια της σύγχρονης παγκοσμιοποιημένης αφήγησης στο επίπεδο της καθημερινής ζωής, το «just right» ή το «just enough». Πρόκειται, αναγνώστη μου, για την αποθέωση του «σεμνά και ταπεινά», του κράτους των δήθεν ήπιων συμπεριφορών, ενός κοσμοπολιτανισμού που επιδιώκει να ρίξει ένα βαθύ γκρίζο πέπλο άγνοιας στις οικονομικές σχέσεις, για να κρύψει την οικονομική δομή που διαμορφώνει μακροχρόνια το κοινωνικοψυχολογικό σύστημα, εντός του οποίου ορίζεται και διαδραματίζεται η πολιτική, ως αταξικό φαινόμενο, όπως ακριβώς τα δράματα και τα πάθη των ηρώων της καθημερινότητας.
Η κριτική επιτροπή της Σουηδικής Ακαδημίας αναφέρει συγκεκριμένα: «Με κάθε διήγημά της η Μονρό καταφέρνει να φτάσει το βάθος και την ακρίβεια που οι περισσότεροι μυθιστοριογράφοι πετυχαίνουν με το σύνολο του έργου τους. Διαβάζοντας τη Μονρό μαθαίνεις πάντα κάτι που δεν είχες ποτέ σκεφτεί […] Οι ιστορίες της εκτυλίσσονται γενικά σε μικρές πόλεις, όπου ο αγώνας των ανθρώπων για μια αξιοπρεπή ύπαρξη καταλήγει συχνά σε προβλήματα σχέσεων και ηθικές συγκρούσεις – ένα θέμα που συνδέεται με διαφορές γενεών ή με αντικρουόμενα σχέδια ζωής…»
Πράγματι, με αναμφισβήτητο ταλέντο και ζωηρή γραφή η κυρία Άλις Μονρό σκιαγραφεί τις αντιφάσεις προσωπικοτήτων που συνδέονται με την κοινωνική υποκρισία, σε ένα περιβάλλον που ενώ ορίζει ως αγαθό κανόνα το lagom, στην πραγματικότητα προκαλεί το άτομο για την ανατροπή του, ώστε μέσω αυτής της διαδικασίας να ολοκληρωθεί μεταφυσικά και απολιτικά ο κατακερματισμένος, τραυματισμένος κοινωνικός Εαυτός. Πρόκειται για μια ψυχολογιστική φόρμα που αγνοεί την ουσιαστική δομή των κοινωνικών σχέσεων, οι οποίες αλληλεξαρτώνται με την γενική οικονομική δομή, η οποία ασφαλώς εξελίσσεται μέσω κρίσεων στην καπιταλιστική συσσώρευση. Αυτό συνθέτει μια αντιληπτική δομή της καθημερινότητας που καταλήγει στην αγνόηση των παραγόντων εκείνων που συνδιαμορφώνονται και αλληλοεπηρεάζονται από την υπάρχουσα πολιτική κουλτούρα και πρακτική και κυρίως από το σύστημα λήψης των αποφάσεων.
Εδώ είναι το ζήτημα. Το lagom εγκλωβίζει το άτομο, όχι απλώς σε κάποια μορφή πολιτικής συντήρησης, αλλά σε μια μορφή απανθρωπισμού, στο όνομα μάλιστα του ανθρωπισμού, του κοσμοπολιτικού ηθικισμού και μιας θεοσοφικής ευαισθησίας. Σε έναν κοινωνικό ψευδο-ευσεβισμό! Είναι αυτό ακριβώς που κριτικάρει η γραφή μου. Είναι αυτό ακριβώς που ταλαιπωρεί σήμερα την ελληνική κοινωνία ως ένα υπόστρωμα υποκριτικής έως διαστροφικής πολιτικής στάσης.
Εδώ όμως γεννιέται η μεγάλη παρεξήγηση. Εγώ, από την μια δεν ορίζω τον αντίπαλο-Άλλον ως εχθρό που πρέπει να εξαφανιστεί ή να καθυποταχθεί με την βία, ενώ από την άλλη δεν τον βλέπω απλώς ως έναν άνθρωπο που συγκροτείται από διαφορετική κουλτούρα και ηθική, την οποία πρέπει ασφαλώς να ανεχτώ για να συνυπάρξουμε. Τον βλέπω ως πολιτικό ανταγωνιστή, τον οποίο θα μπορούσα να αντιμετωπίσω κοινωνικά, δίχως να τον αφανίσω ή βίαια να αποκλείσω, μόνον στον βαθμό που τον «γδύσω» από τον ηθικισμό που φορά και επιδεικνύει σημειολογικά για να κρύψει την πραγματική του εξουσιαστική διάσταση και τις πραγματικές σχέσεις που ορίζουν την κοινωνική του ισχύ.
Στον αγώνα αυτόν (πολιτικός αγωνισμός) αναγκαστικά πρέπει να «γδυθείς» και εσύ (: και εγώ). Να αφαιρέσεις ακόμη και τον ιδεολογικό σου μανδύα, για να φανούν οι μηχανισμοί που ορίζουν την κοινωνικοπολιτική σου υπόσταση, για να έρθουν, έτσι, αντιμέτωπες διαφορετικές τάξεις πραγμάτων που ορίζουν διαφορετικές τάξεις ανθρώπων. Εδώ ο πιο έντιμος και ειλικρινής κερδίζει, με την έννοια πως κερδίζει ο πιο «ξεβράκωτος», που αγωνίζεται να δείξει πως το «ράσο» που καλύπτει τον αντίπαλο-Άλλον είναι το πέπλο άγνοιας που πρέπει να αφαιρεθεί.
Ζήτω η αγωνιστική πολιτική, λέμε τότε! Ζήτω οι μαχητές της ελευθερίας και της ισότητας, που θα ήταν αντίφαση εάν εμφανίζονταν ως συνεσταλμένοι, μετρημένοι, κουμπωμένοι, λογιστικά συγκροτημένοι, «σεμνοί και ταπεινοί», και να προβάλλονταν με την μορφή του lagom για να κερδίσουν την μεγαλύτερη δυνατή γενική αποδοχή με το μικρότερο κόστος. Κάτω ο λαϊκισμός της διπλανής πόρτας και οι λαουτζίδικες τηλεπολιτικές! Κάτω οι «Haider», όπως και οι ντερμπεντέρηδες της κεντροδεξιάς και κεντροαριστεράς κεφαλαιώδους υποκρισίας!
Κάτω οι γλυκανάλατοι υποκριτές της μετριοφροσύνης, λοιπόν! Κάτω οι lagom της πολιτικής και τηλεοπτικής ζωής (ένα πράγμα είναι αυτό ως φαινόμενο). Η ωραία, καθαρή και ενάρετη, ηθική ζωή είναι πολιτικός αγωνισμός, είναι κίνημα, είναι μαχητική άποψη, είναι γνήσια και όχι επίπλαστη μοναδικότητα, είναι πειθαρχημένη κριτική που διαρκώς μουλιάζει στην αυτοκριτική, είναι βιο-οικονομία και όχι οικονομισμός… αλλά είναι, ωστόσο, παράλληλα σεβασμός και ισότητα για τον (και στον) αντίπαλο, που αν τον δεις ως εχθρό προς εξαφάνιση, εξόντωση κλπ, μετατρέπεται σε κατάρα σου: από τον απανθρωπισμό δεν γεννιέται ανθρωπισμός, όπως από την ελευθέρια αγορά δεν γεννιέται κοινωνία και ούτε από τον ολοκληρωτισμό ελεύθερο-ολοκληρωμένο κοινωνικό άτομο! Η μια θεσμική δομή μπορεί να καταπνίγει ή καταπίνει, αφανίζει ή ενσωματώνει την άλλη, αν όμως το κάνουν οι άνθρωποι μεταξύ τους θα είναι σαν να πιστεύουν πως οι δομές είναι παράγοντες ισχύος και όχι οι άνθρωποι. Και όμως ο πολίτης είναι ο παράγων ισχύος, αν φυσικά το καταλάβαινε! Έτσι θα έπρεπε να είναι για να έχει έννοια τόσο ο φιλελευθερισμός, όσο και η δημοκρατία.
Στην περίπτωση αυτή το lagom θα μεταβαλλόταν στις συνειδήσεις σε πολιτικό ανορθολογισμό και θα αναδεικνυόταν σε κατακριτέα, υποκριτική, αντικοινωνική συμπεριφορά, που εκδηλώνεται για να διαστρέφει τις πολιτικές σχέσεις και να κρύβει την ουσία της κοινωνικοοικονομικής δομής, που είναι αυτή η οποία στην πραγματικότητα απανθρωπίζει τον πολίτη, φτωχό ή πλούσιο, εξουσιαστή ή εξουσιαζόμενο.
Προφανώς το σχόλιο αυτό δεν στρέφεται κατά της κυρίας Μονρό, την οποία «λάτρεψα», παρακολουθώντας κάποιες συνεντεύξεις της. Μακάρι να πλημύριζε ο κόσμος με γυναίκες σαν και αυτήν! Είναι ο τύπος μου …και γι΄ αυτό πήρα το θάρρος να ασκήσω πολιτική κριτική, όχι ακριβώς σε αυτήν ως προσωπικότητα, ή αμέσως στα δημιουργήματά της, αλλά στην σημειολογία της βράβευσή της με το Νόμπελ Λογοτεχνίας.