Ψυρρή: Όλα όσα πρέπει να γνωρίζετε για την ιστορική γειτονιά στο κέντρο της Αθήνας

Όλοι οι δρόμοι οδηγούν στου Ψυρρή, μία γραφική συνοικία στο ιστορικό κέντρο της Αθήνας και από τις παλαιότερες της πόλης, εκεί όπου στη σ...

Όλοι οι δρόμοι οδηγούν στου Ψυρρή, μία γραφική συνοικία στο ιστορικό κέντρο της Αθήνας και από τις παλαιότερες της πόλης, εκεί όπου στη σύγχρονη εποχή βρίσκονται τα περισσότερα εστιατόρια/μεζεδοπωλεία και μπαρ. Η πλατεία του Ψυρρή λέγεται πλατεία Ηρώων από τα ονόματα των οδών που καταλήγουν σ' αυτή: η Μιαούλη, η Καραϊσκάκη, η Αγίων Αναργύρων, η Αριστοφάνη και η Αισχύλου.
Πρώτη φορά η ονομασία Ψυρρή αναφέρεται στο βιβλίο του Γάλλου ιατρού Σπον με τίτλο «Ταξίδι σε Ιταλία, Δαλματία, Ελλάδα και Ανατολή» το 1678, στο οποίο παρουσιάζεται ως ένα από τα οκτώ πλατώματα της Αθήνας. Η ετυμολογία της ονομασίας της συνοικίας δεν έχει απόλυτα εξακριβωθεί. Πιθανότατα η λέξη Ψυρρή(ς) σημαίνει Ψαριανός και προέρχεται από τις παλαιότερες ονομασίες της νήσου των Ψαρών. Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας ο λόρδος Βύρων διέμεινε στην οικία του υποπροξένου της Αγγλίας Θεόδωρου Μακρή, όπου και γνώρισε τη Θηρεσία Μακρή, την οποία και ερωτεύτηκε.

Εκείνη την εποχή υπήρχε και το αρχοντικό του Κυριάκου Πιττάκη, του μετέπειτα διάσημου για τις ανασκαφές στην Ακρόπολη αρχαιολόγου. Μετά την απελευθέρωση, στην περιοχή εγκαταστάθηκαν διάφορες αρχοντικές οικογένειες όπως αυτή του ηγεμόνα της Ουγγροβλαχίας Ιωάννη Καρατζά. Ένας από τους διασημότερους κατοίκους του Ψυρρή ήταν και ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Στην συνοικία κατοίκησε για πάνω από 20 χρόνια και γι' αυτό του δόθηκε το προσωνύμιο ο «Ερημίτης του Ψυρρή».

Από το 1870 του Ψυρρή είχε μετατραπεί σε μια από τις πιο επικίνδυνες περιοχές της Αθήνας. Αιτία ήταν οι περίφημοι «κουτσαβάκηδες», δηλαδή οι διάφοροι μάγκες που ζούσαν μέσα στην παρανομία. Οι κουτσαβάκηδες λήστευαν και πολλές φορές δολοφονούσαν εμπόρους με αποτέλεσμα να δημιουργούν μεγάλο φόβο στους περαστικούς. Το σοβαρότερο περιστατικό συνέβη την Ανάσταση του 1847 όταν κάτοικοι της περιοχής έκαψαν το σπίτι του Ισπανοεβραίου τυχοδιώκτη Δαυίδ Πατσίφικο γιατί τόλμησε να προσβάλει το έθιμο της περιφοράς του Επιταφίου μετά του οποίου ακολουθούσε τότε το κάψιμο του Ιούδα.

Στη συνέχεια ακολούθησε διπλωματικό επεισόδιο, με αφορμή αυτή την καταστροφή, γεγονός που έμεινε γνωστό με τον τίτλο «Παρκερικά». Τελικά η δράση των κουτσαβάκηδων έληξε απότομα τον Δεκέμβριο το 1893, όταν ο τότε αστυνομικός διευθυντής Αθηνών-Πειραιώς Δημήτριος Μπαϊρακτάρης μέσα σε έναν μήνα κατάφερε να συλλάβει τους κακοποιούς της περιοχής.
Σύμφωνα με το βιβλίο "Ψυρρή η γειτονιά των ηρώων" από τις εκδόσεις Πατάκη και την Άρτεμι Σκουμπουρδή, "δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς καθιερώθηκε η ονομασία "Ψυρρή". Όλοι οι αθηναιογράφοι χαρακτηρίζουν το τοπωνύμιο "μεσαιωνικό", χωρίς να διευκρινίζουν συγκεκριμένη εποχή. Ωστόσο, γεγονός είναι πως κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας η ονομασία "Ψυρρή" θεσπίζεται και αναφέρεται σ' ένα από τα οκτώ "πλατώματα" της Αθήνας.
Αργότερα, το 1778, όταν χτίστηκε το τείχος του Χασεκή και λησμονήθηκε η κατά "πλατώματα" διαίρεση, ο "μαχαλάς" (συνοικία) του Ψυρρή ξεχωρίζει ανάμεσα στους άλλους μαχαλάδες, καθώς είναι πυκνοκατοικημένος, και μάλιστα μόνο από γηγενείς Αθηναίους. Όσον αφορά στην ετυμολογία της περίεργης και μάλλον κακόηχης ονομασίας "Ψυρρή"", σύμφωνα με κάποιες αναφορές στο βιβλίο, "έχουν διατυπωθεί πολλές απόψεις, ενίοτε φαιδρές. Η πλέον λογικοφανής και λεπτομερής εξήγηση είναι αυτή που αναφέρεται από τον πολεοδόμο-αρχιτέκτονα Κώστα Μπίρη στο βιβλίο του "Τα τοπωνύμια της πόλεως και των περιχώρων των Αθηνών": "Ψυρρή (Το ΝΔ τμήμα του Θ-12) .

Μεσαιωνική ονομασία της περιοχής και κτητορικόν επώνυμον της εκκλησίας του Αγίου Αθανασίου του Ψυρρή και της ομωνύμου βρύσης. Αμφότερα τα κτίσματα διεσώθησαν ακέραια μέχρι των χρόνων του Όθωνος, κατέχοντα μέρος της πλατείας και το γήπεδον αυτόθι δημοτικού ιατρείου. Το επώνυμον Ψυρής σημαίνει Ψαριανός, κατά τα παλαιότερα ονόματα της νήσου Ψύρα ή Ψυρίη, είναι δε άσχετον προς την λέξιν ψείρα και γράφεται ανέκαθεν με υ. Παρόμοιος σχηματισμός πατριδωνυμικών επωνύμων είναι συχνός εις την δημοτικήν γλώσσαν, ως Σαγρής (και Σαγριώτης, από το Σαγρί), Λεβαντής (και Λεβαντίνος, από το Λεβάντε), Γερμενής (από το Γερμενό), Σμυρνής, Κορθής (και με αναγραματισμόν Κοθρής από το Κόρθι), Αλαμανής (από την Αλαμάνα), Κορυζής (από την Κορυτζά). Β. Διάταγμα 1856, ΦΕΚ 63 της 25.10.1856"".
Προστίθεται επίσης, στο βιβλίο η εξήγηση του αθηναιογράφου Κώστα Γ. Καζαντζή-Ζαμανίκου: "Άλλη μεγάλη συνοικία της Αθήνας έχει το κακόηχο όνομα Ψυρρή, όπου, τα παλαιότερα ιδίως χρόνια, εσύχναζαν οι κουτσαβάκηδες της εποχής. Το όνομα δεν προήλθε από κανέναν χαρακτηριστικό τύπο μάγκα, όπως θα μπορούσε να υποθέση κανείς. Αντίθετα το όνομα Ψυρρής φαίνεται ότι μάλλον ήταν παρεπώνυμο ενός περίφημου φεουδάρχου και δεινού οικοπεδοφάγου της παληάς Αθήνας. Αυτός λοιπόν ο Ψυρρής, χωρίς τίτλους και χωρίς κανένα δικαίωμα, "με το παλληκαριάτικο" κατέλαβε εκείνη την περιφέρεια και έγινε ιδιοκτήτης της. Ωστόσο, η ιστορία των Αθηνών δεν διέσωσε το πραγματικό όνομα του Ψυρρή" (Τα Αθηναϊκά, τ.10).

Στην παλιά Αθήνα, προπολεμικά, η ονομασία αυτή αποδίδετο ιδιαίτερα σκωπτικά για τους "ήρωες", τους κουτσαβάκηδες, της εποχής, που συγκεντρώνονταν σ΄ αυτή. Επί της βορειοδυτικής πλευράς της πλατείας Ηρώων ανεγέρθηκε το 1912 επί δημάρχου Μερκούρη το Α' Υγειονομικό Κέντρο, στο οποίο σήμερα στεγάζονται δημοτικές υπηρεσίες του 3ου διαμερίσματος της Αθήνας.
Με πληροφορίες από τη Βικιπαίδεια και το βιβλίο "Ψυρρή, η γειτονιά των ηρώων", Άρτεμις Σκουμπουρδή, Εκδόσεις Πατάκη, Οκτώβριος 2003.
Οι φωτό από τη Βικιπαίδεια