Από τον Μαρξ στον Χάγιεκ (και πίσω)...

Του Δημήτρη Σκάλκου * Αν και ο Μαρξ θεωρείται θεμελιωτής του επιστημονικού υλισμού και, κυρίως, ο πολιτικός υποκινητής των αυταρχικών κομ...

Του Δημήτρη Σκάλκου*

Αν και ο Μαρξ θεωρείται θεμελιωτής του επιστημονικού υλισμού και, κυρίως, ο πολιτικός υποκινητής των αυταρχικών κομμουνιστικών καθεστώτων του 20ού αιώνα, ενώ ο Φρήντριχ Χάγιεκ τοποθετείται στον αντίποδά του, έχει ενδιαφέρον να παρατηρήσει κανείς ότι...
οι δύο στοχαστές προσεγγίζουν με κοινούς τρόπους τον καπιταλισμό εξάγοντας κοινά συμπεράσματα.

«Ο Μαρξ έθεσε όλες τις σωστές ερωτήσεις.» 

Γιόζεφ Σούμπετερ 

Η παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση εμφανίστηκε απρόσμενα, σαν καταιγίδα στον ανέφελο ουρανό. Άλλοτε ισχυροί τραπεζίτες, φιλόδοξοι χρηματιστές και ανέμελοι πολιτικοί, τσαλαβουτούν σήμερα ζαλισμένοι στα απόνερα της κρίσης ενός συστήματος που κόμπαζε αυτάρεσκα πως είχε κατορθώσει να εξαφανίσει δια παντός τις διακυμάνσεις των οικονομικών κύκλων. Μαζί τους δυστυχώς υφίστανται τις συνέπειες της κρίσης εκατομμύρια άτυχων επενδυτών και αδύναμων πολιτών που αγωνιούν για την επόμενη μέρα της καθημερινότητάς τους. Αν ζούσε σήμερα ο Κάρολος Μαρξ πιθανολογώ πως θα παρατηρούσε, με τη γνωστή πρόζα του Κομμουνιστικού Μανιφέστου, ότι για μια ακόμη φορά «όλες οι βεβαιότητες εξατμίζονται στον αέρα».
Η αναγκαιότητα της ερμηνείας των αιτίων της κρίσης αναμενόμενα επαναφέρει στο προσκήνιο την αδικαιολόγητα περιθωριοποιημένη σκέψη αυτού του σπουδαίου ανατόμου του καπιταλισμού. Παραδόξως, όχι όμως ανεξήγητα, ελάχιστη έκπληξη για την καταστροφική κρίση θα εξέφραζε επίσης και ο Φρήντριχ Χάγιεκ, για τον οποίο η φάση ανόδου του οικονομικού κύκλου θα ήταν ακόμα μία τεχνητή φούσκα πιστωτικής επέκτασης που αναπόφευκτα θα κατέληγε στη δραματική διόρθωσή της.
Λονδίνο, περίπου στο μέσο του δέκατου ένατου αιώνα. Ο Κάρολος Μαρξ περνά ατελείωτες ώρες στο Βρετανικό Μουσείο προσπαθώντας να ανακαλύψει τα μυστικά του κεφαλαίου. Αρκετές δεκαετίες αργότερα, ένας άλλος γερμανόφωνος εμιγκρές, στον ίδιο τόπο και χώρο, επιχειρεί να προσεγγίσει παρόμοια επιστημονικά ζητήματα.
Ο Φρίντριχ Χάγιεκ δεν δίστασε να αναγνωρίσει τη συμβολή του Μαρξ στην ιστορική εξέλιξη της οικονομικής σκέψης. Έτσι, στην περίφημη διάλεξή του στο London School of Economics (LSE) με τίτλο «Η Μαρξιστική Θεωρία των Κρίσεων» (The Marxian Theory of Crises), εκθιάσε τις αναλυτικές προσεγγίσεις του δεύτερου τόμου του Κεφαλαίου.
ΞΕΧΑΣΜΕΝΕΣ ΣΤΙΓΜΕΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ
H οικονομική θεωρία των δύο στοχαστών παρουσιάζει εμφανή κοινά στοιχεία. Ο γνωστός μαρξιστής οικονομολόγος Meghnad Desai παραπέμπει στις ομοιότητες ανάμεσα στον δεύτερο τόμο του Κεφαλαίου και την Καθαρή Θεωρία του Κεφαλαίου (Pure Theory of Capital) που δεν περιορίζονται στην εξαιρειτκά δύστροπη γραφή, όπως ίσως θα παρατηρούσε κάποιος αλλά, αφορούν στη θεωρία του κεφαλαίου, στη σημασία της πιστωτικής επέκτασης, στον δυναμικό και κυκλικό χαρακτήρα του καπιταλισμού. Όπως παρατηρεί ο, γνωστός βιογράφος του Κέυνς, Robert Skidelsky, φαίνεται απόλυτα κατανοητό γιατί η σκέψη του Χάγιεκ ελκύει ορισμένες κατηγορίες μαρξιστών.
Ο αυστριακός θεωρητικός της «δημιουργικής καταστροφής», Γιόζεφ Σουμπέτερ (Josef Schumpeter), υποστήριξε ότι η πραγματικότητα του καπιταλισμού είναι, από την αρχή ως το τέλος, μια διαδικασία αλλαγής. Xιόλου τυχαία λοιπόν, αφιερώνει το πρώτο μέρος του περίφημου βιβλίου του Καπιταλισμός, Σοσιαλισμός και Δημοκρατία (Capitalism, Socialism and Democracy, 1943) στην ανάλυση του μαρξικού έργου υποστηρίζοντας ότι από τη μαρξιστική σκέψη αξίζει να διασωθεί η ανάλυση του καπιταλισμού ως ένα δυναμικό σύστημα.
Ας θυμηθούμε τι γράφει ο Μαρξ στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο (1848): Η μπουρζουαζία έπαιξε έναν επαναστατικό ρόλο στην ιστορία. Η μπουρζουαζία έδειξε πρώτη τι μπορεί να καταφέρει η ανθρώπινη δραστηριότητα. Έχει επιτελέσει θαύματα που ξεπερνούν τις πυραμίδες της Αιγύπτου, τα ρωμαϊκά κανάλια και τους γοτθικούς καθεδρικούς ναούς...Η μπουρζουαζία έδωσε έναν κοσμοπολίτικο χαρακτήρα στην παραγωγή και την κατανάλωση κάθε έθνους. Η μπουρζουαζία, μέσω της ταχύτατης βελτίωσης όλων των μέσων παραγωγής, με την τρομακτική διευκόλυνση των μέσων επικοινωνίας, σπρώχνει όλα τα έθνη, ακόμη και τα πιο βάρβαρα, στον πολιτισμό.
Με τις παραπάνω γραμμές δύσκολα θα διαφωνούσε ο Χάγιεκ. Ο σπουδαίος φιλελεύθερος στοχαστής (όπως άλλωστε και όλη η σχολή των αυστριακών οικονομικών) επιμένει στο δυναμικό χαρακτήρα των αγορών, τονίζει τον παράγοντα του χρονικού ορίζοντα, ασκώντας κριτική στα μοντέλα γενικής ισορροπίας. Για τον Χάγιεκ οι αγορές είναι προσαρμοστικά, εξελικτικά και όχι «αποτελεσματικά» (effective) συστήματα. Για τον Χάγιεκ η οικονομία αποτελεί ένα οργανικό σύνολο αλληλεπιδράσεων, όπου η ισορροπία είναι πάντοτε ασταθής και προσωρινή. Από τις «παραγωγικές δυνάμεις» του Μαρξ μέχρι τις «αυθόρμητες τάξεις» του Χάγιεκ συναντούμε την εξελεγκτική θεώρηση της ιστορίας στην κατεύθυνση της σκέψης του Άνταμ Σμιθ αλλά και του Xαρβίνου (ο οποίος μελέτησε το έργο του Σμιθ). Μάλιστα, στον επικήδειο λόγο του για τον Μαρξ, ο Ένγκελς παρομοίασε τον φίλο του με τον Xαρβίνο της ανθρώπινης εξέλιξης.
Όπως χαρακτηριστικά γράφει ο Desai στο ιδιαίτερα ενδιαφέρον βιβλίο του Η Εκδίκηση του Μαρξ- η αναζωογόνηση του καπιταλισμού και το τέλος του κρατικού καπιταλισμού (εκδόσεις Παπαζήση, 2004), η ιδέα ότι η οικονομία είναι μια διαδικασία που οργανώνεται αφ’ εαυτής, στην οποία υπόκειται μια σταθερή αναζήτηση βελτίωσης εκ μέρους εκατομμυρίων ατόμων, τα οποία ενεργούν βάσει της κοινής γνώσης τους- ιδέα που συμμερίζονταν ο Μαρξ και ο Χάγιεκ- λησμονήθηκε... Το ζήτημα ήταν ότι, ακόμη και με τις πιο ακραίες υποθέσεις, είναι αδύνατο να συγκεντρωποιήσουμε τη γνώση.
Είναι ενδιαφέρον ότι ο Desai φτάνει μέχρι το σημείο να χαρακτηρίσει το δοκίμιο του Χάγιεκ «Οικονομία και Γνώση» (Economics and Knowledge, 1937) ως το σημαντικότερο κομμάτι της οικονομικής θεωρίας του εικοστού αιώνα. Οι δύο στοχαστές διέβλεπαν στον καπιταλισμό (Μαρξ) και στις ανταγωνιστικές αγορές (Χάγιεκ) τις κινητήριες δυνάμεις της κοινωνικής εξέλιξης. Ο καπιταλισμός «επαναστατικοποιεί όλα τα μέσα παραγωγής» (Μαρξ) ενώ οι αγορές θέτουν σε κίνηση μια «διαδικασία ανακάλυψης» (Χάγιεκ).
Εξίσου ενδιαφέρον είναι ότι, ο ελευθεριακός θεωρητικός Chris Matthew Sciabarra, στο βιβλίο του Μαρξ, Χάγιεκ και Ουτοπία (Marx, Hayek, and Utopia, 1995) επισημαίνει ότι αμφότεροι οι Μαρξ και Χάγιεκ (εκκινώντας από την εγελειανή αρχή πως τα μέρη αποτελούν «στιγμές μιας οργανικής ολότητας») μοιράζονται μια ιδιότυπη διαλεκτική, αναγνωρίζοντας τη στενή αλληλεπίδραση μεταξύ των μερών (οικονομία, θεσμοί, κουλτούρα) στη- σταδιακή- ιστορική τους εξέλιξη. Διόλου τυχαία αμφότεροι αποστρέφονται τον «ουτοπικό» ριζοσπαστικό βολονταρισμό.
Πέρα από την οικονομική vulgarite αδαών μαρξιστών και τον στείρο νεοφιλελεύθερο οικονομισμό, η προσέγγιση του Μαρξ για τους οικονομικούς κύκλους και τις κρίσεις του καπιταλισμού αποκαλύπτει μια πολιτική ανάλυση, από ορισμένες πλευρές, παρόμοια με αυτήν της «αυστριακής σχολής των οικονομικών» καθώς και στις δύο περιπτώσεις το κράτος αποτελεί πηγή πληθωρισμού.
ΚΑΙ Η ΠΑΡΟΥΣΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ;
Είναι προφανές (και προς αποφυγή πιθανών παραξηγήσεων) ότι η σκέψη των δύο σπουδαίων στοχαστών παρουσιάζει περισσότερες διαφορές παρά ομοιότητες. Ωστόσο, η ανάδειξη των εκλεκτικών συγγενειών δύο τόσο διαφορετικών θεωρητικών προσεγγίσεων μας επιτρέπει να αναδείξουμε ζητήματα που μέχρι πρότινος παρέμεναν στο περιθώριο της θεωρητικής συζήτησης. Τούτο διότι ο πυρήνας της σκέψης τους τοποθετείται απέναντι από τις βασικές θεωρητικές παραδοχές που αποτελούν τα διανοητικά θεμέλια του κυρίαρχου επιστημονικού παραδείγματος οργάνωσης των χρηματοπιστωτικών αγορών- και εν πολλοίς υπεύθυνου για την οικονομική κρίση του 2008.
Έτσι λοιπόν, τόσο η μαρξιστική όσο και η χαγιεκιανή θεωρία διαφοροποιούνται ριζικά από το επιστημονικό-μεθοδολογικό υπόβαθρο της Νέας Σύνθεσης, δηλαδή της σύνθεσης νέο-κλασσικών και νέο-κευνσιανών θεωριών, γύρω από την οποία οικοδομήθηκε ένα πανίσχυρο consensus της ακαδημαϊκής κοινότητας τις τελευταίες δεκαετίες. Στις θεωρητικές παραδοχές της Νέας Σύνθεσης και ειδικότερα στην «υπόθεση των αποτελεσματικών αγορών» βασίστηκαν τα διάφορα μοντέλα της Xυναμικής Στοχαστικής Γενικής Ισορροπίας (Dynamic Stochastic General Equilibrium) γύρω από τα οποία οργανώθηκαν οι χρηματοπιστωτικές αγορές.
Αυτά τα μοντέλα προϋποθέτουν την ορθολογικότητα του «οικονομικού ανθρώπου» και προσεγγίζουν τις αγορές στατικά και μάλλον απλουστευτικά, θεωρώντας πως είτε χωρίς παρέμβαση (νέο-κλασσικοί) είτε με την κατάλληλη παρέμβαση (νέο-κεϋνσιανοί) μπορούν να βρεθούν σε κατάσταση ισορροπίας. Και πάντως σε κάθε περίπτωση με την κατάλληλη ρύθμιση, είτε μέσω της πολιτικής επιτοκίων των κεντρικών τραπεζών (μονεταριστές) είτε μέσω της δημοσιονομικής τόνωσης της ζήτησης (κεϋνσιανοί). Αυτό ακριβώς το μοντέλο οργάνωσης και λειτουργίας των χρηματοπιστωτικών αγορών ο Ben Bernanke το 2004 ονομάτισε Μεγάλη Ρύθμιση (Great Moderation).
Έτσι, το μοντέλο της γενικής ισορροπίας των αγορών από ιδεότυπος περιγραφής της πραγματικότητας (πώς θα μπορούσε να είναι…) μετατρέπεται σε στατικό μοντέλο καταγραφής της πραγματικότητας (όπως είναι…). Και βασιζόμενοι στην ποσοτική ανάλυση και με την ευρεία χρήση πολύπλοκων μαθηματικών εργαλείων, δίνουν την εσφαλμένη εντύπωση της δυνατότητας ακριβούς πρόβλεψης.
Όμως, για τους Μαρξ και Χάγιεκ η αιτιότητα που συνδέει τα οικονομικά φαινόμενα δεν είναι ποτέ «γραμμική». Και ακόμη τι άλλο συνιστά η Μεγάλη Ρύθμιση, παρά μια μορφή ανεπίτρεπτης διανοητικής αλαζονείας ή καλύτερα «μοιραίας έπαρσης» (για να θυμηθούμε τον τίτλο του τελευταίου βιβλίου του Χάγιεκ).
Εικάζουμε επίσης ότι, οι Μαρξ και Χάγιεκ δεν θα συμφωνούσαν με τις
εφαρμοζόμενες κεϋνσιανές «θεραπείες» της κρίσης (προσφορά χρήματος, φορολόγηση, δημοσιονομικά ελλείμματα, κ.λπ). Ο Χάγιεκ ειδικότερα θα προτιμούσε να δοθεί το περιθώριο στο οικονομικό σύστημα να επεξεργαστεί το ισχυρό σοκ της κρίσης (χωρίς τούτο να σημαίνει ότι θα ήταν αντίθετος σε μέτρα κοινωνικής προστασίας). Στην πραγματικότητα πρόκειται για πολιτικές επιλογές που συνιστούν σπασμωδικές ενέργειες, οι οποίες επιβάλλονται από τις αναγκαιότητες του πολιτικού κύκλου, παρά από ιστορικά τεκμηριωμένη οικονομική γνώση.
Η σφοδρή οικονομική κρίση αναζωπύρωσε παλαιότερες συζητήσεις για το μέλλον του καπιταλισμού, τα όρια και τη βιωσιμότητά του. Μήπως τελικά εξαντλούνται οι δυνατότητες αναπαραγωγής του κυρίαρχου καπιταλιστικού συστήματος; Αριστεροί πολέμιοι των ανοιχτών αγορών, συντηρητικοί υπέρμαχοι των κλειστών συνόρων, κινδυνολογούντες οικολόγοι, και πολλοί άλλοι ακόμη, διαβλέπουν στις συνθήκες της κρίσης την ευκαιρία οικοδόμησης «ενός άλλου κόσμου». Είναι, λοιπόν, δικαιολογημένες οι προσδοκίες τους;
Μάλλον όχι, θα απαντούσαν οι περισσότερο συνεπείς μελετητές του μαρξισμού. Όπως ίσως θα μας υπενθύμιζε ο Μαρξ στην Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας, «καμία κοινωνική οργάνωση δεν εξαφανίζεται προτού όλες οι παραγωγικές της δυνάμεις έχουν πλέον αναπτυχθεί». Μάλιστα, (όπως σημειώνει στον δεύτερο τόμο του Κεφαλαίου) ένα καπιταλιστικό μοντέλο θα μπορούσε, υπό συνθήκες, να επιβιώσει επί δεκαετίες, σταθερά και χωρίς κυκλικές διακυμάνσεις. Και πολλά χρόνια αργότερα ο σπουδαίος ιταλός μαρξιστής Αντόνιο Γκράμσι θα σημείωνε στα Τετράδια της Φυλακής ότι, μια κρίση μπορεί να διαρκέσει για δεκαετίες.
Ο Ντέηβιντ Χάρβεϊ (David Harvey), ένας από τους πλέον ενδιαφέροντες σύγχρονους μαρξιστές θεωρητικούς και συγγραφέας του βιβλίου Το Αίνιγμα του Κεφαλαίου και οι Κρίσεις του Καπιταλισμού (Καστανιώτης, 2011) δεν διστάζει να παραδεχτεί ότι σε καμία περίπτωση δεν έχουν εξαντληθεί οι δυνατότητες συσσώρευσης του κεφαλαίου σε παγκόσμιο επίπεδο.
Η πολυπλοκότητα της σύγχρονης πραγματικότητας δεν αποτρέπει τις απλουστεύσεις και τις κάθε είδους βεβαιότητες. Σε κάθε περίπτωση, η προσπάθειά μας να διακρίνουμε πέρα από «τη σκιά του μέλλοντος» (για να θυμηθούμε τον Έγελο) θα είναι μακρά και κοπιώδης. Ειδικά στην οικονομία που, όπως έχει ειπωθεί χαρακτηριστικά, τα ερωτήματα παραμένουν ίδια και μόνο οι απαντήσεις αλλάζουν.
Σήμερα ωστόσο, ήρθε ο καιρός να επαναδιατυπώσουμε τα θεμελιώδη οικονομικά ερωτήματα στην κατεύθυνση της κριτικής ανα-σύνθεσης του έργου δύο σπουδαίων ετερόδοξων οικονομολόγων, όπως οι Κάρολος Μαρξ και Φρίντριχ Χάγιεκ.

*Ο Δημήτρης Σκάλκος είναι πολιτικός επιστήμονας-διεθνολόγος, διευθυντής του Κέντρου Φιλελεύθερων Μελετών. Πρόσφατο βιβλίο του, Αλήθειες για το Φιλελεθερισμό (Κριτική, 2008).