Η «Νύχτα των Κρυστάλλων» για τους Ρωμιούς της Πόλης...

Του Μάξιμου Χαρακόπουλου* Στις αρχές του 1949 τίποτα δεν προϊδέαζε τον ελληνισμό της Κωνσταντινούπολης για τη μαύρη νύχτα της 6ης προς 7η ...

Του Μάξιμου Χαρακόπουλου*

Στις αρχές του 1949 τίποτα δεν προϊδέαζε τον ελληνισμό της Κωνσταντινούπολης για τη μαύρη νύχτα της 6ης προς 7η Σεπτεμβρίου του 1955, που έμεινε στην ιστορία ως «Νύχτα των Κρυστάλλων» για τους Ρωμιούς της Πόλης. Βέβαια, πάντα υπήρχε φωλιασμένος ο φόβος στην ελληνική μειονότητα. Άλλωστε, κάθε τόσο φρόντιζαν οι Τούρκοι, πότε με αναγκαστική επιστράτευση και πότε με έκτακτη φορολογία, όπως το περίφημο «βαρλίκι», να υπενθυμίζουν ότι η μοίρα των Ελλήνων ήταν σε ξένα χέρια. Και όσο πρόκοβαν οικονομικά οι Ρωμιοί, μονοπωλώντας ουσιαστικά μαζί με τους Αρμένιους την αστική επιχειρηματική τάξη της Πόλης, τόσο υπέβοσκε ο φθόνος στα καραβάνια των ξυπόλητων από την Ανατολία, που έρχονταν στην Βασιλεύουσα ευελπιστώντας σε ένα καλύτερο μέλλον.

Η έλευση του Αθηναγόρα

Στην αρχή του ψυχρού πολέμου, το 1948, ο Οικουμενικός Πατριάρχης Μάξιμος Ε΄, έπειτα από πολλές πιέσεις, αναγκαζόταν να παραιτηθεί γιατί στην ενθρόνισή του είχε εξ αριστερών του… τον Ρώσο πρόξενο! Ύστερα από έντονο παρασκήνιο, στο θρόνο του Αποστόλου Ανδρέα εκλέγεται μια χαρισματική μορφή, που στη συνέχεια διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην έναρξη του διαλόγου με την Καθολική Εκκλησία, συνδέοντας το όνομά του με...
 την άρση των αναθεμάτων της εποχής του σχίσματος, ο τότε Αρχιεπίσκοπος Βορείου και Νοτίου Αμερικής Αθηναγόρας. Αν και δεν μπορούσε να συμμετάσχει στο «τριπρόσωπο», καθώς δεν είχε την τουρκική υπηκοότητα, όπως αξιώνει η τουρκική νομοθεσία, ο Αθηναγόρας, χάρη στη φιλία του με τον πρόεδρο των ΗΠΑ Χάρυ Τρούμαν, έγινε αποδεκτός από τους Τούρκους. Μάλιστα, προσγειώθηκε στο αεροδρόμιο της Κωνσταντινούπολης με το προσωπικό αεροπλάνο του Τρούμαν. Ο Αθηναγόρας έγινε δεκτός με τιμές από τους Τούρκους. Και πίστεψε ότι η στράτευση Ελλάδας και Τουρκίας στο άρμα της Αμερικής διασφαλίζει και τα συμφέροντα της ελληνικής μειονότητας στην Πόλη.

Ο ρόλος των Άγγλων

Το 1949, βεβαίως, δεν είχε υποδαυλιστεί το ενδιαφέρον των Τούρκων για την Κύπρο. Φρόντισαν γι’ αυτό οι Άγγλοι, όταν φούντωσε στη μαρτυρική μεγαλόνησο ο ένοπλος απελευθερωτικός αγώνας της ΕΟΚΑ, απειλώντας την κυριαρχία της Μεγάλης Βρετανίας, που επιστράτευσε την παλιά γνώριμη τακτική του «διαίρει και βασίλευε». Έτσι, στην Τουρκία άρχισαν να δημοσιεύονται άρθρα στον Τύπο για τους «αδελφούς Τουρκοκύπριους» και να οργανώνονται συλλαλητήρια με σύνθημα «η Κύπρος είναι τουρκική». Πρωτοστάτης στο ανθελληνικό παραλήρημα η νεοεκδοθείσα εφημερίδα Hurriyet (Ελευθερία) του καταγόμενου από τη Θεσσαλονίκη εξισλαμισθέντος (donme) Εβραίου δημοσιογράφου Sedat Simavi. Αναμοχλεύοντας το μίσος κατά των Ελλήνων εκτόξευσε τις πωλήσεις της εφημερίδας του από 11.000 σε 200.000 φύλλα.
Η ελληνική μειονότητα και το Φανάρι, που τελούσαν ουσιαστικά υπό καθεστώς ομηρίας, χρησιμοποιούνταν πάντα ως μοχλός πίεσης από την τουρκική πλευρά. Το κυπριακό, λοιπόν, πρόσφερε άλλοθι στην ολοκλήρωση της πολιτικής εθνοκάθαρσης, που ξεκίνησε με το κίνημα των Νεοτούρκων το 1908 και στόχευε, υπό την καθοδήγηση των Γερμανών, στη μετατροπή της πολυεθνικής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σε έθνος-κράτος, στο οποίο θέση είχαν μόνο οι Τούρκοι. Πεντακόσια χρόνια μετά την άλωση του 1453, έπρεπε να εξαφανιστεί η ενοχλητική παρουσία των Ρωμιών, που θύμιζε ποιοι ήταν κύριοι αυτής της πόλης. Δεν είναι τυχαίο ότι στα Σεπτεμβριανά στην Πόλη και αργότερα στην κατεχόμενη Βόρεια Κύπρο, αλλά και παλαιότερα στη Μικρά Ασία και τον Πόντο, ο τουρκικός όχλος στράφηκε ακόμα και ενάντια στα κοιμητήρια, βεβηλώνοντας και ασχημονώντας με τα οστά των νεκρών.

Η προβοκάτσια

Προκαλεί δέος σε κάθε δημοκρατικό πολίτη η αποκάλυψη ότι τα Σεπτεμβριανά οργανώθηκαν από το επίσημο τουρκικό κράτος και τον πρωθυπουργό Αντνάν Μεντερές. Τα γεγονότα είναι σήμερα γνωστά: Ένας μειονοτικός μουσουλμάνος φοιτητής από την Κομοτηνή, ο Oktay Engin, λειτουργώντας ως πράκτορας των Τούρκων τοποθετεί εκρηκτικό μηχανισμό στον αύλειο χώρο του τουρκικού προξενείου στη Θεσσαλονίκη, όπου υπάρχει και το σπίτι που γεννήθηκε ο Κεμάλ Ατατούρκ. Πριν καλά καλά εκραγεί ο μηχανισμός, που δεν προξενεί ζημιές στο κτίριο, στην Πόλη έχει κυκλοφορήσει με πηχυαίους τίτλους η είδηση σε έκτακτη έκδοση της εφημερίδας «Istanbul Ekspres» του βουλευτή του Δημοκρατικού Κόμματος Mithat Perin. Από διάφορα μέρη της Πόλης προσυγκεντρωμένοι Τούρκοι και Κούρδοι μεταφερόμενοι με λεωφορεία από τα βάθη της Ανατολής συναντιούνται στην πλατεία του Ταξίμ. Εκεί θα τους δοθούν λοστοί για να επιδοθούν στο… θεάρεστο έργο τους, καταστρέφοντας και λεηλατώντας τα καταστήματα των Ρωμιών που είχαν από την προηγούμενη μαρκάρει. Ο απολογισμός είναι τρομακτικός.

Στα χέρια του όχλου…

Σύμφωνα με τις επίσημες καταγραφές, την αποφράδα εκείνη νύχτα, 16 ομογενείς έχασαν τη ζωή τους, ανάμεσά τους και ο υπέργηρος, πάνω των 90 ετών αρχιμανδρίτης της Μονής Μπαλουκλή Χρύσανθος Μαντάς, που βρήκε μαρτυρικό θάνατο. Στους 32 ανήλθαν οι βαριά τραυματισμένοι, ενώ αδιευκρίνιστος είναι ο αριθμός των θυμάτων βιασμού, καθώς πολλοί φοβούμενοι το διασυρμό δεν κατήγγειλαν το γεγονός. Ο διευθυντής των νοσοκομείων του Μπουλουκλή υποστηρίζει ότι 60 κορίτσια από διάφορα μέρη της Πόλης έπεσαν θύματα της τουρκικής θηριωδίας. Οι ιερείς που βρέθηκαν στα χέρια του όχλου υπέστησαν τα πάνδεινα. Άλλους τους έκαναν περιτομή και πέθαναν από αιμορραγία και άλλους τους έκοψαν τα γένια. Σε επίπεδο υλικών ζημιών, 4.348 καταστήματα, 1.004 κατοικίες, 73 ορθόδοξες εκκλησίες με ανεκτίμητα κειμήλια, 2 μονές, 8 αγιάσματα, 110 ξενοδοχεία και εστιατόρια, 27 φαρμακεία, 21 εργοστάσια, 26 ελληνικά σχολεία, 5 αθλητικοί σύλλογοι και μαζί τα γραφεία των 5 εκ των 7 ελληνικών εφημερίδων καταστρέφονται. Ενδεικτική, τέλος, της μανίας του όχλου είναι η σύληση των τάφων. Ο γενικός πρόξενος της Αγγλίας στην Κωνσταντινούπολη Michael Stuart τηλεγραφούσε στις 7.9.1955 ότι η κατάσταση «στο Βαλουκλί είναι αδύνατον να περιγραφεί. Ανοίχτηκαν οι τάφοι των πατριαρχών και διασκορπίστηκαν τα οστά τους, αποτεφρώθηκε εντελών η εκκλησία και το μοναστήρι».

Η ασθενική αντίδραση της Ελλάδας

Την επόμενη, η κυβέρνηση Μεντερές κήρυξε στρατιωτικό νόμο ενοχοποιώντας του κομμουνιστές ως υπαίτιους των γεγονότων. Προς απόδειξη τούτου έγιναν πολλές συλλήψεις αριστερών, ακόμα και διανοουμένων, όπως ο Aziz Nesin. Η Άγκυρα επιβάλλοντας καθεστώς λογοκρισίας ήλπιζε ότι τα γεγονότα δεν θα γίνουν, στην έκτασή τους, γνωστά στον έξω κόσμο. Ωστόσο, χάρη στην αυταπάρνηση του φωτογράφου Δημήτρη Καλούμενου, οι φρικαλεότητες των Τούρκων έγιναν γνωστές στην Ελλάδα και τον υπόλοιπο κόσμο.
Η Αθήνα ζώντας μια ιδιότυπη ακυβερνησία, με τον στρατάρχη Παπάγο ετοιμοθάνατο, βαριά άρρωστο για μήνες στην οικία του, περιορίστηκε σε ασθενή διπλωματικά διαβήματα. Στις 18 Σεπτεμβρίου, ο υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ John Foster Dulles εξομοιώνοντας θύτες και θύματα απέστειλε ταυτόσημες επιστολές σε Αθήνα και Άγκυρα καλώντας τες να τα βρουν «για το συμφέρον του ελεύθερου κόσμου». Ο πράκτορας Oktay Engin που δραπέτευσε στη γείτονα επιβραβεύτηκε για τη δράση του τοποθετούμενος στη θέση του νομάρχη Νέβσεχιρ στην Καππαδοκία.

Η… τρίτη άλωση

Με τα Σεπτεμβριανά οι Ρωμιοί συνειδητοποίησαν ότι δεν έχουν μέλλον στην γενέτειρά τους. Ακολούθησαν οι απελάσεις του 1964 και η εισβολή στην Κύπρο, και η μειονότητα χρόνο με το χρόνο φυλλορροούσε. Σε συνέδριο που έγινε το 2006 στην Κωνσταντινούπολη οι Ρωμιοί μετρήθηκαν και βρέθηκαν μαζί με τους αραβόφωνους λίγο πάνω από 5.000 ψυχές σε μια Πόλη που ξεπερνά τα 15 εκατομμύρια, αλλά έχει χάσει από καιρό τον κοσμοπολίτικο χαρακτήρα της. Από το 33% του πληθυσμού της Πόλης του 1922, σήμερα οι Έλληνες είναι μόλις το 0,03%. Κι όμως και αυτοί «οι λίγοι αλλά και αμέτρητοι», όπως έλεγε στα δυσμάς του βίου του ο μεγάλος Αθηναγόρας, παραμένουν αγκάθι για ένα κομμάτι της σύγχρονης Τουρκίας όπως είναι οι «Γκρίζοι Λύκοι».
Είναι ενθαρρυντικό, βεβαίως, το γεγονός ότι το τελευταίο διάστημα νέοι επιστήμονες ασχολούνται με την αποκάλυψη όλων των πτυχών των γεγονότων του 1955 προσπαθώντας να αποτινάξουν την ντροπή για το οργανωμένο έγκλημα κατά των Ελλήνων της Πόλης. Η πραγματικότητα είναι πάντως ότι μετά τα Σεπτεμβριανά, που εύστοχα χαρακτηρίστηκαν ως «τρίτη άλωση», η κοσμοπολίτικη Κωνσταντινούπολη μεταμορφώθηκε σταδιακά σε ανατολίτική Ιστανμπούλ που… προσπαθεί με την ισλαμική της μαντίλα να καλύψει ό,τι θυμίζει το ένδοξο υπερχιλιετές βυζαντινό παρελθόν της.

*Ο δρ Μάξιμος Χαρακόπουλος είναι Γραμματέας Πολιτικού Σχεδιασμού της Νέας Δημοκρατίας, βουλευτής Λαρίσης και ιστορικός ερευνητής.